150
Müəllif adqoyma adətinin xalqın etnopsixologiyasını da öyrənməyə
kömək etdiyini söyləyir (4, 48; 52). Təsadüfi deyildir ki, dahi mütə-
fəkkir şair Nizami Gəncəvi adın əhəmiyyətini xüsusi vurğulayaraq
deyir:
İstər gözəl, istər çirkin surətlə get, bunun əhəmiyyəti
yoxdur.
Sənə qalan yalnız apardığın ad olacaq (12, 177).
Qul Əlinin «Qisseyi-Yusif» əsərində də ad qoyma ilə bağlı
məqam yer almışdır. Qardaşının başına gələn hadisələrlə əlaqədar
ad qoyan və bunu öz övladlarının adlarında yaşatmağa çalışan digər
qardaşın daxili duyğuları şair tərəfindən belə təsvir olunur:
Beniyəmin aydı: Tanrı buyruq oldı,
On iki oğlana bana ruzi qıldı,
Hər birinə bir dürlü ad atanıldı,
Sənin qayğun üzə səbəb qıldım imdi (16, 127).
Bu adlar qardaşı Yusifin aqibəti ilə bağlı (Tənqiz, Qurt, Quyu,
Qayğu, Arslan, Qərib və s.) verilmiş adlardır.
Q.Rəcəbli haqlı olaraq qeyd edir ki, oğlan uşaqları yalnız həddi-
büluğa çatdıqda «igidlik imtahanı» verəndə adlara layiq görülürdü-
lər (11, 243). Əlbəttə, uşağa hünər göstərdikdən sonra verilən ad heç
də onun çatdığı yaşa qədər adsız yaşadığına dəlalət etmir. Bu sadəcə
uşaqların yaş dövrünün böyüklük mərhələsinə qədəm qoyması ilə
əlaqədardır. Əslində bu ad sonradan aldığı təxəllüs və ya ləqəb kimi
mahiyyət kəsb edirdi. Sadəcə fərq onda idi ki, adəti üzrə təxəllüsu
hər kəs özü götürür, burada isə kiminsə tərəfindən verildiyi bəlli
olur. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, «türk etnik-mədəni sistemində
Qorqud atanın kainatda olan nə varsa, hamısına ad verməyi ilə bağlı
inanış Qorqudu həmin məna aləminin yaradıcısı kimi səciyyələn-
dirməyə imkan verir» (10, 38).
151
«Kitabi Dədə-Qorqud» dastanında qoyulan adların hamısı (Qa-
zan xan, Qanturalı, Dönəbilməz, Tüləkvuran, Bamsı Beyrək və s.)
türk mənşəlidir. Burada ərəb mənşəli adlara az rast gəlinir. Deməli,
adlar özü də müəyyən məsələlərin həll edilməsinə xidmət edir. Ad-
larda Məhəmməd, Əli, Həsən, Hüseyn, İsmayıl, Fatma, Aişə, Səki-
nə, Zeynəb, Zəhra və başqalarına rast gəlinməsi lap sonrakı dövr-
lərə, İslam dininin daha çox yayıldığı dövrə gedib çıxır. Maraq do-
ğuran cəhət odur ki, sonrakı dövrlərdə ərəb mənşəli adların qoyul-
ması daha üstün hesab olunmuşdur. Məsələn şah Təhmasibin qızla-
rının adları belə idi: Gövhər, Pərixan, Xədicə, Zeynəb, Məryəm,
Fatimə, Şəhrəbanu, Xanış. Oğlanlarının adları isə Hüseyn, İbrahim,
Bədiüzzaman olmuşdur (18, 298-300). Şah İsmayılın oğlanlarının
adları isə Təhmasib, Əlqas, Bəhram, Sam Mirzə idi (27, 77).
İslam dininin yayılmasından sonra adların tərkibinə yenilərinin
daxil olması dövrün reallığına çevrilməyə başlayır. Antroponimiya-
da ərəb adlarının artması dinin yayılması ilə bilavasitə əlaqədardır.
Ətraf mühit, müxtəlif hadisələrin insanlar tərəfindən qəbul edilməsi
şəxs adlarında da özünü təzahür etdirən xüsusiyyətlərdəndir. Başqa
qonşu xalqlarla əlaqələrin olması tarixən eyni ərazini paylaşan
qövmlərin advermə məsələsinə də təsir etmişdir. Bu baxımdan azər-
baycanlıların adlarında fars və ərəb kökənli adların olmasını misal
göstərmək olar. Qeyd edək ki, «məlum olduğu kimi bütün türkdilli
xalqların qədim dini görüşlər sistemində səma kultu əsasında təbiət
qüvvələrinin canlandırılması duran tenqri xüsusi yer tutur» (32, 83).
Qədim dövrlərdə adlar əsasən uşaqların fiziki görünüş və inkişa-
fından asılı olaraq qoyulurdu.
Ərəblərin cahiliyyə dövründə aldığı adlar sonralar dəyişməmiş-
dir. Lakin zaman keçdikcə sonrakı dövrlərdə daha gözəl adların qo-
yulması əmr edilmişdir. Dinini dəyişib müsəlman olmaq istəyən
şəxsin adını da dəyişməsi onun öz haqqıdır. Məhəmməd peyğəmbə-
rin arvadları və qızlarının adlarının qoyulması böyük hörmət əlamə-
ti sayılmışdır.
Məhəmməd peyğəmbər Mariyyadan doğulan oğluna elə səhəri
gün İbrahim adını verir (23, 106). Deməli, adqoymanın vaxtı yox-
152
dur. Onu yeddi və qırx gün gözləməyin əhəmiyyəti yoxdur. İslama
görə ad qoyma atanın hüququ sayılır. Ad qoyulmasında ehtiyatlı
davranmaq, diqqət yetirmək lazımdır. Hədislərdə deyilir ki, siz qi-
yamət günündə öz və ata adıyla çağrılacaqsınız. Ən sevimli adlar
Abdulla və Əbdürrəhmandır. Məhəmməd peyğəmbər peyğəmbər-
lərin isimlərini qoymağı məqbul saymışdır. Bundan əlavə, Məryəm
zamanında özlərindən əvvəlki peyğəmbərlərin və yaxşı adamların
adlarını qoyardılar. Hədislərdən aydın olur ki, peyğəmbər ad qoy-
manın çox keçmişdən adət olduğunu bəyan etmişdir. O, Allahdan
başqalarına qulluq mənası daşıyan adların qoyulmasını haram bu-
yurmuşdu. Bununla yanaşı Məhəmməd peyğəmbər bütpərəstliklə
bağlı qoyulan adlarla yanaşı, mənası gözəl olmayan isimlərin dəyiş-
dirilməsini tövsiyə etmişdir (23, 108-109). Qurani-Kərimdə Mə-
həmməd peyğəmbər Rəsul, Nəbi, Emin kimi 64 adla qeyd olun-
muşdur. Öz adı isə həm anasının arzusu, həm də babası Əbdülmü-
təllibin rəyi ilə qoyulmuşdur.
Adlar orta əsrlərdə döyüş meydanında da kimlik göstəricisi ki-
mi səslənmişdir. «Kitabi Dədə-Qorqud» dastanında deyilir:
Sübh tezdən öz yerindən duran igid, nə igidsən?
Bədəvi atını oynadaraq gələn igid nə igidsən?
İgidin igiddən ad gizlətməsi eyibdir,
Adın nədir, igid, söylə mənə! (6, 219)
Deməli, igidin ad gizlətməsi eyib sayılmışdır.
M.Özgü Aras
mə nbə lə r ə sasında yazır: «ə rə blə rdə n kə narda
müsə lman olan millə tlə rin fə rdlə rinin isimlə ri də , islam inanc və
ə xlaqına zidd olmadıqca qalmış, müsə lman adı olaraq tanınmış və yayıl-
mışdır. İlk müsə lman Türk Dövlə tlə rində n Qaraxanlıların dövlə t xadimi
Satuk, X ə srdə müsə lman olunca, Ə bdülkə rim adını almışdır.
«Satuk'un
müsə lman
adı
Ə bdülkə rim
, oğlu Musanın əvvəlki adı
Baytaş idi»-
deyə qeyd edilir. Amma Sə lcuk, Alpaslan kimi isimlə r
də yişmə miş, müsə lman adı olaraq tanınmış və yayılmışdır» (23, 113).
Xalqımızda adqoyma ilə bağlı maraqlı məqamlar mövcuddur.
Tarixən qızlara və oğlanlara nənə və babaların adlarının qoyulması
Dostları ilə paylaş: |