Sosiologiya (Dərslik)

V.Lisiçkin  əlamətlərinə  görə  proqnozlaşdırmanm  50  tipini  gö­
stərir.  Bunlardan  bir  neçəsi  ilə  tanış  olaq.  Proqnoz  söylənilən 
hadisənin təsdiq olunması vaxtına görə proqnozun tipləri  aşağı­
dakılardır: cari, qısa m üddətli, orta m üddətli, uzun müddətli.
Proqnoz söyləyənin proqnozun obyektinə münasibətə gö­
rə proqnozun 2 tipi var: aktiv proqnozlar, passiv proqnozlar.
Biliklər sistem inə  görə proqnozun 2  tipi  göstərilir:  məi­
şət proqnozu, elm i proqnoz.
N əticələrin ifadə olunmasına görə proqnozun 2 tipi qeyd 
olunur:  1) kəm iyyət, 2) keyfiyyət.
Üm um iyyətlə,  dərsliklərdə proqnozlaşdırmanm aşağıda­
kı  tipləri  göstərilir:  axtanş  v ə  yaxud  kəşfiyyat  proqnozları; 
normativ:  yəni  nizamasalma  proqnozları;  analiz  proqnozları; 
xebərdaredici proqnozlar.
Axtanş proqnozlan hazırkı  şərait və  meyllər (onlar dey­
işm əz  götürülməklə)  əsasında  tədqiqat  obyektinin  gələcəyini 
qabaqcadan söyləm ək m əqsədi güdür.
Normativ proqnozlaşdırma əvvəlcədən verilmiş məqsəd, 
vəzifə və normalara müvafiq hadisə və hadisələr sinfinin arzu 
edilən gələcəyini qabaqcadan söyləməkdir.
Analiz proqnozlaşdırması elm i m əqsədlər üçün edilir. Bu 
proqnozlaşdırma  gələcək   tədqiqatın  m üxtəlif  metodlan  və 
tədqiqat  vasitələrinin  idrakı  əhəm iyyətini  müəyyən  etmək 
m əqsədi güdür.
Xəbərdaredici proqnozlaşıdırma -  gələcəkdə güman edi­
lən m ənfi hadisə v ə proseslərin  vaxtında qarşısını  almaq üçün 
insanların şüur v ə fəaliyyətinə təsir etmək məqsədi güdür.
Proqnozlaşdırmada qabaqsöyləmə ilə onun həlli arasında 
əks əlaqə mühüm rol oynayır. Ona görə də proqnozlaşdırmada 
obyektiv və  subyektv tərəflərin rolunu nəzərə  almaq lazımdır. 
Subyekt öz tədqiqat obyektinə ehtiyatla yanaşır.
Proqnozlaşdırmanm  özünəməxsus  metodlan  var  ki,  bu 
metodlann xarakteri də subyektin obyektə münasibətilə xarak­
terizə  edilir.  Proqnozlaşdırmanm  metodlarım  aşağıdakı  kimi 
ayırmaq olar:  elektropolyasiya (bir sahəyə aid edilən hadisənin 
başqa  sahəyə  aid edilm əsi);  tarixi anologiya;  modelləşmə;  gə­
ləcəyin senarisi;  ekspert sorğusu.
Lakin qeyd edək ki, bu bölgü şərtidir.  Göstərilən metod­
lardan hər birinin m üvəffəqiyyətlə həyata keçm əsi üçün digər 
metodlann da fəaliyyəti tələb  olunur.  Qarşıya qoyulan məqsəd 
və  vəzifənin  xarakterindən  asılı  olaraq  bəzən  bir  neçə  metod 
birləşərək vahid proqnozlaşdırma yaradır.
Proqnozlaşdırma  həmçinin  m üəyyən  funksiyanı  yerinə 
yetirir.  Bunlar  əsas  idrakı  və  ideoloji  funksiyadır.  Proqnozlaş- 
dırmamn  bu  funksiyalarla  bağlı  üç  qrup  sosial  qanunu  var:  1) 
gələcəyi  qabaqgörmənin  aləti  və  təm əli  kim i  çıxış  edən  icti­
m ai  inkişaf qanunları;  2)  gələcəyi  qabaqgörmənin ehtimal  qa­
nunu; 3) proqnozlaşdırmanm xüsusi sosial fəaliyyət qanunlan.
Sosial  proqnozlaşdırmanm  xüsusi  fəaliyyət  qanunlan 
bunlardır:  proqnozun  obyekti  haqqmda  məlumat  bazasından 
asılılığı  qanunu;  proqnozun  etibarlılığının  proqnozun  alterna­
tivlərinin  sayından  asılılığı  qanunu;  gələcəyin  keçmişdən  asılı 
olmamasının  müvəqqəti  artması  qanunu;  proqnozun  tamlığı 
qanunu; proqnozun tabelik qanunu.
Bu v ə  ya  digər  qanunu  fəaliyyətnin  ən  azı  üç  digər  qa­
nunun fəaliyyətindən asılılığım  qabaqcadan görmək qanunu.
Bu qanunlan öyrənib, onlan nəzərə alıb gələcək haqqm­
da məlumat vermək daha əhəm iyyətli olur.  Çünki belə qabaq­
görmənin düzgünlüyü ehtimalı çox yüksək olur.
Proqnozlaşdırmanm  yuxanda  adlan  çəkilən  funksiyaları 
çox mühüm əhəm iyyətə malikdir.
Proqnozlaşdırmanm  funksiyalarının  abstrakt  təfəkkür 
formalan  ilə   əlaqəsinin  müəyyən  edilm əsi  idrakın  inkişaf qa- 
nunauyğunluqlannı,  obyektiv  həqiqətə  nail  olmağın  yollarını 
başa  düşmək  üçün  böyük  əhəm iyyətə  malikdir.  Proqnozlaş- 
dırmanm idrakı və  ideoloji funksiyaları  onun qnaseoloji  təbiə­
tini üzə çıxarmağa kömək edir.
Proqnozlaşdırmanm  idrakı  əhəm iyyəti  ondan  ibarətdir 
ki,  o  ümumi  həqiqətlə  konrket  çoxcəhətli  gerçəklik  arasında 
olan  mürəkkəb  əlaqə  vasitəsidir.  Proqnozlaşdırma  təfəkkürün 
inkişaf etməsinə  daim  kömək  edir.  Proqnozlaşdırmanm  idrakı 
funksiyasının  düzgün  başa  düşməsi  yalnız həyata keçirilm əsi-
290
291

---

nin mümkünlüyünü deyil, həm də zəruri olduğunu göstərir.
Proqnozlaşdırmanın  idrakı  funksiyası  ondan  ibarətdir ki, 
o;  təfəkkürün  nəzəri  fəallığını  artıtır,  elmi  nöqteyi-nəzərdən 
mümkün olan hadisə  və  proseslərin  gələcək  inkişafını  qabaq­
cadan söyləm əyə və onu tədqiq etm əyə imkan verir. 
'
Nəzəriyyə  elmi-tədqiqat  prosesinin  müəyyən  istiqamətdə 
yönəltməyə və onun gedişinə nəzarət etməyə  imkan verirr.  Pro­
qnozlaşdırma isə həm nəzəriyyəni, həm də praktikanı qabaqlayır.
Proqnozlaşdırmanın  nəzəriyyəsi  və  praktikası,  onun ha­
zırlanması  qanunları  v ə üsulları haqqında elm proqnostika ad­
lanır.  Bu  termin  1960-cı  illərdə  yaranmışdır.  Proqnostikanm
 
əsas  vəzifəsi  proqnozlaşdırmanın  xüsusi  metodologiyasım  in­
kişaf etdirməkdir.
Müasir  dövrdə  gələcəyin  öyrənilm əsi,  sosial  proqnoz­
laşdırma  bu  v ə  ya  digər konkret  elmin  hüdudlarından  kənara 
çıxır.  Ona  görə  də  m üxtəlif  elm   sahələri  qabaqsöyləmə  ilə 
məşğul  olur.  Bu  isə  onu  göstərir  ki,  sosial  proqnozlaşdırmaya 
maraq günbəgün artır.
292
KİTABIN İÇİNDƏKİLƏR
Ön s ö z ...........................................................................................3
Fəsil 1.  Sosiologiya cəm iyyət haqqında elmdir..................... 6
§1. Sosiologiya elm inin meydana gəlm əsi və inkişafı........... 6
§2.  Sosiologiyanın predmeti...................................................... 9
§3.Nəzəri və tətbiqi sosiologiya...............................................14
§4. Sosiologiyanın funksiyaları.................................................17
§5.  Sosial qanunların mahiyyəti və təsnifatı.
Sosiologiyanın kateqoriyaları....................................................22
§6.  Sosial-siyasi v ə humanitar elm lər sistemində 
sosiologiyanın y e r i..................................................................... 26
Fəsil II. Cəm iyyət sosial sistem dir..........................................33
§1 .Cəm iyyət bütöv sosial sistem dir.........................................33
§2.Cəm iyyətin təşəkkülü və təşkilinin tarixi tipləri............. 41
F əsil III. Şəxsiyyətin sosiologiyası.........................................54
1. Şəxsiyyətin m ahiyyəti və tipləri........................................... 54
2.  Şəxsiyyətin sosiallaşm ası...................................................... 59
3.  Şəxsiyyətin sosiallaşması prosesində sosial n ə z a rə t......63
Fəsil IV . Cəm iyyətin sosial stukturu və sosial
stratifikasiyası..............................................................................69
§1.Sosial struktur anlayışı  ........................................................ 69
§2.Sosial strukturun tərkib hissələri  .......................................74
§3.Sosial stratifıkasiya.............................................................. 85
Fəsil V. Sosial -  etnik münasibətlərin sosiologiyası........... 91
§l.Sosial-etnik münasibətlərin mahiyyəti və səciyyəvi
cəh ətləri...................................................................................... 91
§2.Müasir dövrdə sosial-etnik münaqişələrin
kəskinləşm əsinin səb əb ləri......................................................95
§3.M illi-etnik problemlərin h əlli yollan  ............................... 98
Fəsil VI.  Sosial ərazi birlikləri................................................ 104
Fəsil V lI.Sosial institutlar....................................................... 114
§1. Sosial  institutlann m ahiyyəti..........................................  
114
293

---

§2.A ilə və nigahm so sio lo g iy a sı............................................ 117
§3.Təhsilin so sio lo g iy a sı......................................................... 122
§4.Dinin  so sio lo g iy a sı............................................................. 127
§5.Siyasətin sosiologiyası  ....................................................... 130
F əsil V III. Ə m əyin sosiologiyası........................................... 134
§1  Əməyin sosiologiyası haqqında ümumi anlayış............... 134
§2.Elm i-texniki tərəqqi v ə  əm əyin m əzm unu..................... 137
§3.Əm əyə münasibətin m ahiyyəti və onun göstəriciləri ....140
§4. M üəssisənin sosial tə şk ili.................................................. 142
§5. İşçilərin əm əyə uyğunlaşması........................................... 144
§6. Əmək kollektivi birliyi p rosesi......................................... 149
F əsil IX.  Sosial n əza rət............................................................155
§1.Sosial nəzarətin m ahiyyəti, növləri və
funksiyaları.................................................................................155
§2.Əmək sferasında sosial normaların rolu, funksiyalar
və təsn ifa tı..................................................................................162
§3.Sosial nəzarət funksiyası kimi əm ək intizamının 
m öhkəm ləndirilm əsi................................................................166
Fəsil X .  Sosial dəyişikliklər və sosial in k işaf...................... 170
§1.Sosial dəyişikliklər anlayışı.  Sosial dəyişikliklərin
növləri  .......................................................................................170
§2.Sosial dəyişikliklərin reallaşması form aları.................... 174
§3.Sosial in k işa f....................................................................... 181
§4.Cəmiyyətin sosial-tarixi inkişafı  ..................................... 183
F əsil X I. Konflikt so sio lo g iy a sı............................................. 188
§ 1 .Konflikt a n la y ışı..................................................................188
§2.Konfliktin ümumi n əzəriy y əsi..........................................192
§3.Sosial konfliktlərin funksiyaları və təsn ifatı................... 194
§4 Konfliktin subyektləri v ə onun həlli m exanizm ləri.......196
F əsil XILİdarəetmənin sosiologiyası.................................... 206
§1.Cəmiyyətin idarə olunması ictimai zərurətdir.................206
§2.1darəetmədə rəhbərlik m ə s ə lə s i...................................... 208
§3.İdarəetmədə kadr m əsələsinin sosioloji tə h lili.............. 214
294
§4.İdarəetmədə kadr m əsələlərinin sosioloji təhlilinin
dünya təcrübəsi  .........................................................................215
§5.Teşkilati -  texnoloji quruluşun aspektləri...................... 222
Fəsil XIII. Hüquq sosiologiyası  ............................................ 226
§ 1 .Hüquq sosiologiyasının predmeti......................................226
§2.Şəxsiyyətin hüquqi sosiallaşm ası....................................232
§3.Şəxsiyyətin hüquqi davranışı  ............................................ 235
Fəsil XIV. İctimai rəyin formalaşma  mexanizmi və
funksiyaları...............................................................................238
§ 1 .İctimai rəyin struktur ünsürləri  .........................................238
§2.İctimai rəyin funksiyaları  .................................................. 243
F əsil XV. M ədəniyyətin sosiologiyası.................................247
fel.M ədəniyyət sosial idrakın obyekti kimi  ......................... 247
|2.M ədəniyyətin əsas ünsürləri............................................253
§3.M ədəniyyətin form aları................................................... 256
j'əsil XVI.  Sosial ekologiya................................................... 261
§ 1 .Müasir m ərhələdə ekoloji problemlərin aktuallığı........ 261
§2. Sosial ekologiyanın inkişaf m ərhələləri  ......................... 262
§3.Sosial ekologiyanın predmeti, obyekti və strukturu.......266
§4.Sosial ekologiya v ə digər elm lər..................................... 270
Fəsil XVII. Sosioloji tədqiqatların metodologiyası
və metodikası  ........................................................................... 276
§1.Sosioloji tədqiqatin m etodologiyası................................ 276
§2.Sosioloji tədqiqatın m etodikası........................................280
Fəsil XVIII. Sosial proqnozlaşdırma.................................... 285
295

---

SOSİOLOGİYA
(Ali məktəb üçün dərslik) 
(Təkrar nəşr)
СОЦИОЛОГИЯ
(Учебник для вузов)
Авторский коллектив
Вахидов  Фазил Г.,  Теймурлу М агом ед А., Абдийева А д а - 
лиат М., Алиев Сакит Г., Алиев Тофиг М., А гаев  Тахир Б., Г у ­
сейнов Хаф из  Ф.,  Зейналов  Элмидар  Г.,  М ам едов  Гусейн