So'z ma'nolarining ko'chish usullari

Sinonimlar gr. "Sunonimos" bir ma'noli demakdir. Shakli har xil, bir umumiy tushuncha (ma'no)ni ifodalovchi, faqat qo'shimcha ma'no nozikligi bilan farqlanadigan lug'aviy birliklar sinonimlar deyiladi. Sinonim so'zlar odatda, bir so'z turkumiga oid bo'ladi. Masalan, jahon, dunyo, olam, qayg'u, g'am, alam, xesh, qarindosh, kuch, quvvat, mador.

Birlashtiruvchi ma'nosi bir xil (ma'nodosh)' so'zlarning qator qo'yilishi sinonimik qator deyiladi.

Misollar:

Go'zal bir mehribon mahbubu ma'shuqi hisorim bor,

G'am ermas , kohishi anduhu qayg'u g'amg'usorim bor.

Jahonda, dunyoda, olamda yolg'iz emas do'stlar,

Jigarbandu, qarindoshu, yaqin xeshu taborim bor.

(Habibiy)

Ma'nodosh (sinonim) so'zlar uchun ma'no va stilistik (uslub) jihatdan betaraf so'z dominanta deyiladi. Bunday so'z sinonimiya qatorini tuzishda ma'nodosh so'zlarga asos qilib olinadi. Masalan, vatan, o'lka, el, yurt,diyor sinonimiya qatorida vatan so'zi ma'no va stilistik jihatdan shu qator uchun bosh so'z sanaladi. Masalan:

Vatan ona so'zi naqadar laziz,

Sensan har narsadan mo'tabar aziz. (Uyg'un)

Ular she'ri uchdi ko'p yiroq,

Qanotida kumush diyori.

Dunyoda bir o'lka bor biroq ,

Bitilmagan dostondir bari (A. 0.)

Men elimning yuragida yashayman,

Erk deganing tilagida yashayman (H. 0.)

Mana yurtim g'oz turibman qarshingda ,

Ot aylanib qozig'ini topar deganlar axir. (G' G'.)

Sinonimlar o'z ma'no xususiyatiga ko'ra bir necha turlarga bo'linadi: 1) lug'aviy sinonimlar; 2) grammatik sinonimlar. Lug'aviy sinonimlar ham ikki turga bo'linadi; 1) leksik sinonimlar. 2) leksik frazeologik sinonimlar. Shakli har xil so'zlarning o'zaro sinonimik munosabatga kirishi leksik sinonimlar deyiladi. Masalan, sabr, toqat, chidam; odat, urf kabi. Boshimga kelsa tig'i xanjari, Shamshir yonmasman, Na bo'lsa tan berurman, Toqatu. sabri qarorim bor. (Habibiy)

So'z va iboralarni ma'nosiga ko'ra qator kelishi leksik frazeologik sinonimlar deyiladi. Masalan, sevindi, boshi ko'kka yetdi; xafalandi, dili siyoh bo'ldi.

Grammatik sinonimlar. Shakli turlicha, ammo bir xil yoki bir-biriga yaqin vazifani bajaruvchi qo'shimchalar hamda gaplar grammatik sinonim hisoblanadi.Masalan: -yap, -va, -moqda; men maktabga ketayapman - men maktabga ketmoqdaman kabi.

Sinonimlar asosan ikki hodisa natijasida paydo bo'ladi; 1) tilda yangi so'zlar paydo bo'lishi natijasida; a) so'z o'zlashtirish asosida; sevgi (o'zbekcha), muhabbat (arabcha),ot (o'zbekcha), ism (arab-cha) amr (arabcha) buyruq (o'zbekcha), armiya (ruscha), qo'shin (o'zbekcha), peshana (tojikcha), manglay(o'zbekcha), adib (arabcha), yozuvchi (o'zbekcha) va boshqalar; 2) tildagi so'zlar asosida so'z yasash orqali; vasifa - topshiriq, maosh - oylik, savol - so'roq, chopqir - yugurik, burungi - qadimgi - oldingi - avvalgi.

Antonimlar gr.-anti "zid", anoma "nom" demakdir. Zid tushunchalarni ifodalaydigan so'zlar antonimlar deyiladi. Sunday so'zlar ifodalaydigan tushunchalarning mazmuni ikkinchi tushunchaga zid qo'yiladi.

Masalan, oz-ko'p, yaxshi-yomon, past-baland, oq-qora, qattiq-yumshoq, kun-tun kabi. Antonimlar uch xil bo'ladi; l)leksik antonimlar; 2) leksik-frazeologik antonimlar, 3) frazeologik antonimlar.

Leksik antonimlar zid ma'noli so'zlardan tashkil topadi: yaxshi-yomon, mard-nomard, do'st-dushman, erta-kech, vafo-jafo. Misollar:

Yaxshi yetar murodga, yomon qolar uyatga. (Maqol)

Do'stga zor, dushmanga xor.

Nomardga muhtoj aylama. (F.Y.)

Har kimki vafo qilsa vafo topqusidur,

Har kimki jafo qilsa jafo topqusidur. (Bobur)

Leksik-frazeologik antonimlar; zid ma'noli so'z va iboralardir: xafalandi - bo'yi ko'kka yetdi; sevindi - dili siyoh bo'ldi, ilonning yog'ini yalagan, ishondi - hafsalasi pir bo'ldi.

Frazeologik antonimlar qarama-qarshi ma'noli iboralardir. Ko'ngli qora - ko'ngli yumshoq, oyoqdan qolmoq - oyoqqa turmoq, qo'li ochiq - burganing ko'zini ko'rgan, ko'ngil ko'tarmoq - ta'bini xira qimoq.

Antonimlar bir xil o'zakli va turli o'zakli so'zlardan tashkil topishi mumkin; xabardor-bexabar, ishli-ishsiz, to'g'ri-noto'g'ri, aqlli-beaql, tanish- notanish va boshqalar. Antonimlardan badiiy asarlarda stilistik vazifa sifatida fovdalaniladi.