Türk Kültüründe “Levirat” ve... 2029
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 5/3 Summer 2010
Türkçede bir erkek ve bir kadının aile kurmasını ifade eden
evlenme deyimi evlenen erkeğin veya kızın baba ocağından ayrılarak
ayrı bir ev (aile) meydana getirdiğini göstermektedir
4
. Eski Türk
toplumunda görülen birçok evlenme, diğer bir deyiĢle aile kurma
türlerinden birisi de levirat idi
5
. Türklerde levirat evliliğini konu
edinen bu çalıĢmada ilk olarak leviratın
etimolojisi, bu evlilik türünün
özellikleri ve uygulandığı toplumlar hakkında bilgi verilecektir. Daha
sonra, kaynaklardaki bilgileri aktarmak ve çeĢitli Türk hanedanı
mensuplarının yapmıĢ olduğu evliliklerden örnekler vermek suretiyle
levirat evliliğinin
Türk kültüründeki yeri ortaya konulmaya
çalıĢılacaktır. Son olarak da Türk tarihinde önemli bir yer iĢgal eden
Timurlu devletindeki uygulanıĢı üzerinde durulacaktır.
Etimoloji ve Leviratın Uygulandığı Toplumlara Genel
Bir Bakış
Latince kocanın kardeĢi ya da kayın birader anlamındaki
levir kökünden gelen
levirat kelimesinin günümüz Türkçesindeki
karĢılığı yengeyle evlenme veya kayın almadır. Genel olarak erkeğin,
ölen erkek kardeĢinin dul eĢi ile evlenmesi Ģeklinde gerçekleĢen bu
evlilik türüne Kırgız Türkçesinde Amangerlik, Kazak Türkçesinde
Amengerlik ve Özbek Türkçesinde ise
Omonatgirlik terimi
kullanılmaktadır
6
.
Batı dillerinden Ġngilizce ve Almancada levirate,
Fransızcada
lévirat, Ġtalyanca ve Ġspanyolcada
levirato gibi Latince
levir kökünden türetilmiĢ kelimelerin kullanıldığı bu evlilik türü için
Ġbranicede yibbum, Grekçe‟de ise daēr kelimesi kullanılmaktadır
7
.
Levirat evliliği Afrika, Avustralya ve Amerika kıtalarında
yaĢayan bazı kabilelerde de görülmekle birlikte daha çok Orta Doğu
toplumlarından Yahudiler ve Cahiliye Devri Arapları, Hindular ve
4
Ġbrahim Kafesoğlu, age, s. 216; Abdülkadir Donuk, agm, s. 164. Evlenme
deyiminin menĢei Gök-Türkçe kitabelerine kadar gitmektedir.
Suçi yazıtında geçen
“İnim yiti, urım üç, kızım üç erti ebledim oglımın”, yani “küçük kardeĢim yedi, erkek
evladım üç, kızım üç idi, oğlumu evlendirdim” cümlesinde geçen eblemek (eb=ev
kökünden) fiilinin günümüz Türkçesindeki karĢılığı evlenmek veya evlendirmekdir,
bkz. Abdülkadir Donuk, agm, s. 164.
5
Türklerde aile, evlilik türleri ve gelenekleri ile bunların sosyokültürel nitelik
ve iĢlevleri hakkında meselâ bkz. Mahmut Tezcan,
Türk Ailesi Antropolojisi, Ġmge
Kitabevi, Ankara 2000; Ali Rıza Balaman, Evlilik Akrabalık Türleri (Sosyal
Antropolojik Yaklaşımla), Ġzmir 1982.
6
Ġsenbike Togan, “Bir Miras Olarak Yenge”, Ntv Tarih, 14(Mart 2010), s.
98; Gülnisa Aynakulova, “Kırgızlarda Evlilik ve Evlenme Törenleri”,
Millî Folklor,
18/72(2006), s. 101.
7
“Levirate”, Meriam-Webster’s Colligate Dictionary, Tenth Edition,
Massachusetts 1999, s. 669; Solomon Schechter-Joseph Jacobs, “Levirate Marriage”,
The Jewish Encyclopedia, C.8, New York 1906, s. 45-46.
2030 Musa Şamil YÜKSEL
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 5/3 Summer 2010
Orta Asya göçebe kavimleri arasında yaygın olarak karĢımıza
çıkmaktadır
8
.
İbranî Kanunları ile Manu Kanunları içerisinde yer alması
dolayısıyla Yahudilerde ve Hindularda dinî bir nitelik taĢıyan
levirat,
toplumların sosyal, kültürel ve dinî özelliklerine göre ölen kardeĢin
küçük kardeĢ olması, ölen kardeĢin büyük kardeĢ olması veya ölen
kardeĢin çocuğunun olmaması gibi farklı kurallar çerçevesinde
uygulanmaktadır. Örneğin Hindularda ve Yahudilerde levirat evliliği
yapılabilmesi için ölen kardeĢin çocuğunun olmaması, yani dul
yengenin çocuksuz olması gerekmektedir. Hindularda dul yenge
evlenmemiĢ küçük kardeĢ ile evlendirilirken, Yahudilerde ise levirat
evliliğinden doğan ilk erkek çocuğa ölen erkek kardeĢin (annenin eski
kocasının) adı verilmekte ve çocuk genetik babasının değil, annenin
eski kocasının çocuğu ve mirasçısı olarak muamele görmektedir
9
.
Türk Kültüründe Levirat
Asıl konumuz olan Türk kültüründe levirata geçmeden önce
konuyla ilgili olarak yapılan çalıĢmalar hakkında bilgi vermek yerinde
olacaktır. Türklerde görülen levirat evliliği ile ilgili olarak doğrudan
dört çalıĢmanın yapılmıĢ olduğunu tespit edebildik. Kronolojik sıraya
göre aktaracak olursak bunlardan birincisi, Fahrünnisa Bilecik‟in
“Orta Asya Destanlarında Bir Evlilik Türü” adlı çalıĢmasıdır
10
. M. Ü.
Türkiyat Uygulama ve AraĢtırma Merkezi tarafından 23-24 Mayıs
1995 tarihinde düzenlenen “Uluslararası Manas Toplantısı”nda
sunulan bu bildiride Kırgız Türklerine ait Manas Destanı ile Kazak
Türklerine ait Kız Cibek Destanı‟na dayanılarak levirat evliliği ele
alınmaktadır. Ġkincisi, Ayhan Sezer ve Mazhar Bağlı tarafından
8
Leviratın dünyada uygulandığı toplumlar ve özellikleri hakkında meselâ bkz.
Edward Westermarck,
The History of Human Marriage, Cornell University
Library, 2010; R. G. Abrahams, “Some Aspects of Levirate”, (Ed. Jack Goody), The
Character of Kinship, Cambridge University Press, Cambridge 1973, s. 163-174;
William Raccah, Close Kinship Relationships and Economical Dimensions in the
Stipulation of the Law of the Levirate as Articulated in Deuteronomy 25.5.5-10,
Laval Üniversitesi BasılmamıĢ Doktora Tezi, Quebec 2002. Cahiliye Devri Arap
Toplumu‟ndaki uygulama ile ilgili olarak bkz. Ali Duman, Şi'a ve Ehl-i Sünnet
Fıkhına Göre Mut'a, Malatya 2010, s. 100-101.
9
Solomon Schechter - Joseph Jacobs, agm, s. 45-46. Yahudiler ve Hindularda
uygulanan levirat hakkında ayrıca bkz. Dvora E. Weisberg
, Levirate Marriage and
the Family in Ancient Judaism, Brandeis University Press, Massachusetts 2009;
From the Margins of Hindu Marriage: Essays on Gender, Religion, and Culture,
(Eds. Lindsey Harlan and Paul B. Courtright), Oxford University Press, New York
1995.
10
Fahrünnisa Bilecik, “Orta Asya Destanlarında Bir Evlilik Türü”, Bozkırdan
Bağımsızlığa Manas, (Haz.:Emine Gürsoy-Naskali), Türk Dil Kurumu Yayınları,
Ankara 1995, s. 234-240.