Türk Kültüründe “Levirat” ve... 2043
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 5/3 Summer 2010
altında toplanıyordu
68
. Dul kalan kadın baĢkası ile evlendiği takdirde
kendi malını alıp gideceğinden, bu evlilik sayesinde aile mülkünün
parçalanması da önlenmiĢ oluyordu
69
.
Kazakların
amengerlik âdetinde olduğu gibi
70
diğer Türk
kavimlerinde
görülen levirat evliliklerinde de
kalın, yani erkeğin ailesi
tarafından müĢtereken kızın ailesine verilen mal, önemli bir rol
oynamakta idi ki, bazı araĢtırmacılara göre kalını verilen gelinin
kocası öldüğü zaman, o ve yetimleri otomatik olarak küçük kardeĢe
miras olarak kalmaktaydı
71
.
Rus tarihçi Khazanov da levirat evliliğinin göçebe Türk
tarihinde iki bin yıldan daha fazla süren bir geçmiĢe sahip olmasını
“Dulun, ölen kimsenin mirası olarak kabul edilmesi ve ölen kiĢinin
soyunu devam ettirebilmek için çocuklarının geçimi ve eğitiminin
sağlanma ihtiyacı.” Ģeklinde ekonomik nedene bağlamaktadır. Ayrıca
levirat geleneğinin ölen kiĢinin ailesinin zayıf ekonomik Ģartlarına
göre hayat bulduğunu ifade eden Khazanov, II. Dünya SavaĢı boyunca
Orta Asya‟da levirat geleneğinin yeniden canlanma gösterdiğine
dikkat çekmektedir
72
.
Dul
kadın
istemediği takdirde levirat evliliğinin
gerçekleĢmeyeceğine inanan Ögel, levirat geleneğini tamamen aile
malının bölünmemesi felsefesine dayandıran bu araĢtırmacılara
katılmamakla birlikte, aile malının bölünmemesi düĢüncesinin levirat
uygulanmasındaki nedenlerden sadece bir tanesi olabileceğini ifade
etmektedir
73
. Ögel‟e göre bunları tüm bir prensip içinde düĢünmek
daha doğrudur. Bir gerçek varsa o da bütün Türk topluluklarında kız
evlendikten sonra kendi aile ve babasıyla hukuken ilgisinin kesildiği,
68
Orhan Türkdoğan, agm, s. 34; Abdülkadir Donuk, agm, s. 163; Bahaeddin
Ögel,
Türk Kültürünün Gelişme, s. 241, 245, 257;
Sadri Maksudi Arsal,
Türk
Tarihi ve Hukuk, Ġstanbul Hukuk Fakültesi Yayınları, Ġstanbul 1947, s. 336; Aydın,
Türk Hukuk, s. 20; Ali Güler, “Ġlk Yazılı Türkçe Metinlerde Aile ve Unsurları”,
Sosyo-Kültürel Değişim Sürecinde Türk Ailesi, I, T.C. BaĢbakanlık Aile AraĢtırma
Kurumu, Ankara 1992, s. 71; Nihat YazılıtaĢ, “Türk Toplum Hayatında Sosyal
YardımlaĢma ve DayanıĢmanın Tarihi Temellerine Bir BakıĢ”, Nüsha, II/5(2002), s.
169.
69
Abdülkadir Donuk, agm, s. 163; Bahaeddin Ögel, Türk Kültürünün
Gelişme, s. 257-258;
S. Maksudi
Arsal,
age, s. 337; M. Akif Aydın,
Türk Hukuk, s.
20; Ali Güler, agm, s. 71; Salim Koca, Türk Kültürünün Temelleri, II, Karadeniz
Teknik Üniversitesi Yayınları, Trabzon 2000, s. 107.
70
G. Salamat Tulegenoviç, agt, s. 54.
71
Bahaeddin Ögel, Türk Kültürünün Gelişme, s. 256-257.
72
Anatoly M. Khazanov, Sotsialnaya Istoriya Skifov, Moskova 1975, s. 82.
73
Bahaeddin Ögel, Türk Kültürünün Gelişme, s. 257.
2044 Musa Şamil YÜKSEL
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 5/3 Summer 2010
gelinin artık koca evinin bir parçası olduğu ve koca evinin gelin
üzerindeki hakkını ve hukukunu dikkatle sürdürdüğüdür
74
.
Levirat geleneği baĢta sosyal, siyasal ve ekonomik olmak
üzere birçok yönü ile Türk (ve Moğol) toplum ve kültür hayatında
önemli bir yere sahip olmuĢtur. Örneğin ġı-ma Çien (Sima Qian)‟in
Hunlar için kullanmıĢ olduğu Ģu ifadeler, leviratın Hun hanedanının
birlik ve beraberliğini korumasında ne kadar önemli bir rol oynadığını
gözler önüne sermektedir:
“Basit ve kolay uygulanan kanunlara ve
hükümdar ile reaya arasında rahat ve samimi
bir ilişkiye sahiptirler. Bu yüzden de tüm milleti
idare etmeleri bir insanı idare etmelerinden
daha
zor
değildir.
Budunlarının
yok
olmasından nefret ettiklerinden çocuklar dul
kalan üvey anneleriyle, kardeşler ise dul kalan
yengeleri ile evlenirler. Dolayısıyla Hunlar
birçok kez karmaşaya maruz kalmış olsalar da
iktidardaki hanedanlar bu kargaşalar sırasında
sağlam durmayı becerebilmişlerdir.”
75
Holmgren‟e göre Cengiz Han‟ın haleflerinden Kubilay‟ın
Çin‟de kurmuĢ olduğu Yuan hanedanında levirat genellikle, ölenin
sahip olduğu zenginlik ve rütbenin mirası olarak görülürken, mevcut
sistemin doğasındaki zayıflığı fark eden Ögedey ise levirat
kurumunun sadece kendi soyunun siyasî beklentilerini güçlendirmek
için değil, imparatorluğun gelecek kuĢaklarda neredeyse kaçınılmaz
olan dağılıĢını önlemek veya geciktirmek için de nasıl kullanılması
gerektiğini çok iyi görmüĢtür
76
.
Leviratın, devletin dağılmaması için faydalı bir kurum
olduğunu daha önce Selçuklu Sultanı Alparslan‟ın da fark etmiĢ
olduğu, kendi dul eĢinin bir Selçuklu Ģehzadesi ile evlendirilmesini
vasiyet etmesinden anlaĢılmaktadır
77
.
Divitçioğlu‟na göre ise göçebe Türk topluluklarında görülen
levirat geleneği, dıĢarıdan evlenme yolu ile kadın-alıp, kadın-vermek
suretiyle oğuĢlar arasında akrabalık temelinde bir ittifak sağlamakta ve
aradaki barıĢı sürekli kılmakta idi. Çünkü kocasının ölümünden sonra
kadının, mal varlığı ve küçük çocukları ile koca oğuĢunda kalması bu
ittifakın devamını sağlamakta, kadının bunlardan yoksun bırakılarak
74
Bahaeddin Ögel, Türklerde Kalın, s. 394-395.
75
Sima Qian, age, s. 144 [Nilgün Dalkesen, agt, s. 87‟den naklen].
76
Jenifer Holmgren, agm, s. 146-151; Nilgün Dalkesen, agt, s. 87.
77
Bahaeddin Ögel, Türk Kültürünün Gelişme, s. 258.