Türk Kültüründe “Levirat” ve... 2045
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 5/3 Summer 2010
eski oğuĢuna geri yollanması ise zımnen, bazen de Ģeklen ittifakın
feshi, en azından örselenmesi anlamına gelmekteydi ki, bu durum
göçebelerin arzulayacakları en son Ģey idi
78
.
Ailenin genç üyeleri için fazladan bir masrafta bulunmadan
eĢ edinme imkânı, dul kadınlara ise mallarıyla birlikte güvenlik ve
barınma imkânı sağlayan bu adet, kurumsal olarak eski Türk
toplumunda dulların olmaması, en azından dulluğun çok kısa süren bir
ara durum olmasına yol açmıĢtır
79
.
Kültürel süreklilik teorisine göre benzer kültür özelliklerine
sahip olan toplumlar aradan yüzlerce yıl geçmesine rağmen bu
kimliklerini aynen sürdürmektedirler ki, Ögel‟e göre bu kültürel
süreklilik Hunlardan kaynaklanarak Göktürk ve Selçuklu çağlarında
bile değiĢmemiĢtir
80
. Hatta günümüz Türkiye‟sine baktığımızda
levirat evliliğinin daha halen uygulandığını görmekteyiz. Örneğin
sosyologlar tarafından Elazığ‟ın Maden ilçesi Hazar bucağına bağlı
IĢıktepe (eski adı Kıçan) köyü ve aynı ilçenin Bezmaz ovası
köylerinde,
81
Ankara‟nın Kızılcahamam ilçesi Çeltikçi bucağına bağlı
Verimli (eski adı Tekke) köyünde,
82
Ġzmir‟in Karaburun Ġlçesi
Esendere, Ġnecik ve Eğlencehoca köylerinde
83
ve ayrıca Diyarbakır,
Mardin ve Urfa‟da
84
yapılan çeĢitli araĢtırmalarda levirat evliliğinin
uygulanmakta olduğu ortaya konulmuĢtur. Ayrıca çeĢitli çalıĢmalarda
Diyarbakır ve Erzurum gibi birçok ilde ve Doğu Anadolu‟da
yaĢamakta olan Alikan aĢireti gibi birçok aĢiret arasında da bu âdetin
yaygın olduğu ifade edilmektedir
85
.
Levirat, yani yenge ile evlenme geleneğinin çağdaĢ Türk
edebiyatına konu olduğunu da görmekteyiz ki, birçok kez tiyatro
oyunu sahnelenmiĢ ve sinema filmi çekilmiĢ olan Cahit Atay'ın Sultan
Gelin ile Necati Cumalı‟nın
Susuz Yaz (yazar bu eseri Ġzmir‟in Urla
ilçesi Bademler köyündeki gözlemlerine dayanarak kaleme almıĢtır)
adlı hikâyelerini konuya örnek olarak verebiliriz
86
.
78
Sencer Divitçioğlu, age, s. 166-167.
79
Nilgün Dalkesen, agt, s. 88; Jean-Paul Roux, Ortaçağ Türk Kadını, s.
222.
80
Orhan Türkdoğan, agm, s. 35.
81
Mahmut Tezcan, age, s. 54-55.
82
Ali Rıza Balaman, “Te-ve” Köyü Genel Etnografyası, Ege Üniversitesi
Yayınları, Ġzmir 1992, s. 70.
83
A. Rıza Balaman, Evlilik, s. 50-51, 77.
84
Mazhar Bağlı-Ayhan Sezer, agm, s. 9-21.
85
Orhan Türkdoğan, agm, s. 45; Mahmut Tezcan, age, s. 55-56.
86
Bkz. Cahit Atay, Sultan Gelin, Bilgi Yayınevi, Ankara 1965; Necati
Cumalı, Susuz Yaz, ÇağdaĢ Yayınları, Ġstanbul 1997.
2046 Musa Şamil YÜKSEL
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 5/3 Summer 2010
Günümüz Türkiye‟sinde uygulanmakta olan
levirat
evliliğinin arkasında daha çok, yetim kalan çocuklar için en iyi
babalığın amca tarafından yapılabileceği inancının yanı sıra dul ve
çocukların ortak mal üzerindeki haklarının bir yabancıya geçmeyip
aile içinde korunabileceği, yani mal ve mirasın bölünmemesi fikri
yatmaktadır
87
. Bahsi geçen çalıĢmalarda verilen bu tip evlilik
örneklerini incelediğimiz zaman dul kalan yengesi ile evlenecek olan
kardeĢin genellikle küçük kardeĢ olduğu görülmekle birlikte, büyük
kardeĢin küçük kardeĢinin dul kalan eĢiyle evlendiği örnekler de
karĢımıza çıkmaktadır
88
. Dul yengesi ile evlenecek olan erkek
kardeĢin bekâr veya evli, çocuklu veya çocuksuz olduğu halde bu tip
evliliğin yapıldığı örnekler de görülmektedir. Ayrıca Erzurum‟da
görülen örneklerin özellikle savaĢ yıllarında büyük erkek kardeĢleri
savaĢta ölen gençlerin, ağabeylerinin eĢleri ile evlenmiĢ olmalarından
kaynaklandığının ifade edilmesi
89
de Khazanov‟un II. Dünya SavaĢı
boyunca Orta Asya‟da
levirat geleneğinin yeniden canlanma
gösterdiğine dair görüĢü ile paralellik göstermektedir.
BaĢlangıcından günümüze kadar Türk (ve Moğol) tarihinde
gerçekleĢmiĢ olan levirat evlilikleri ve bu konuda çeĢitli kaynaklarda
verilen bilgileri göz önüne aldığımızda Türklerde levirat evliliğinin
baĢlıca üç Ģekilde yapıldığını ifade edebiliriz:
Birincisi; kocası ölen kadının, ölen kocasının kardeĢiyle
evlenmesidir ki, evlenilecek olan kardeĢ genellikle küçük kardeĢ
olmakla birlikte büyük kardeĢle evlenme örnekleri de mevcuttur.
Ayrıca evlenilecek olan kardeĢin evli veya bekâr olması Ģeklinde
kesin bir kural da karĢımıza çıkmamaktadır.
Ġkincisi; kocası ölen dulun, kocasının yeğeni ya da bir
akrabası ile evlenmesidir.
Üçüncüsü; baba ölünce çocukların üvey anneleri ile
evlenmesidir ki, bu adet Ġslamiyet‟ten önceki dönemde çok sık
görülmekle birlikte Ġslamiyet‟in kabulünden sonra terk edilmiĢtir.
ÇeĢitli Türk devletleri ve toplumlarından örnekler vermek
suretiyle levirat geleneğinin Türk tarihindeki ve kültüründeki yerini
bu Ģekilde ortaya koyduktan sonra bu geleneğin Türk ve dünya
tarihinin önemli devletlerinden birisi olan Timurlulardaki
uygulamasına geçebiliriz.
87
Mahmut Tezcan, age, s. 54, 58; Mazhar Bağlı-Ayhan Sezer, agm, s. 12.
88
Mesela bkz. A. Rıza Balaman, Evlilik, s. 50-51, 77 (dipnot 9).
89
Mahmut Tezcan, age, s. 55-56.