lərdir. Burada şöhrət, layiqsiz ad-san xatirinə fikir şüurlu surətdə
pozulur, qəbul əlumnuş prinsiplər, nitq əlaqələri təhrifə məruz qalır.
Belə nitqdə aldatma, böhtan, xəbərçilik, ləvğalıq kimi qeyri-etik
nərmalara rast gəlirik. Əlbəttə, bu zaman danışanın mədəni və ya
qeyri-mədəni, savadlı və ya savadsız nitqini onun düzgünlüyü,
səlisliyi və məntiqiliyi ilə müəyyənləşdirmək də mümkündür.
Savadlı adamlann nitqini fərma və məzmununa görə iki qrupa
bölürlər; 1) gözəl fərması və məzmununa görə adamlara müsbət təsir
göstərən nitq. Bu nitq forma və mündəricəsinə görə yüksək səviyyədə
əlub, fikrin aydın və səlis ifadəsi ilə seçilir: 2) forma və məzmun
cəhətdən zəif, təsir dərəcəsi aşağı əlan nitq. Bu nitqdə ardıcıllıq,
rəvanhq axarhq dinləyiciləri qane etmir. Bu, çox vaxt savadsızlıqdan
deyil, insanın daxili aləmi ilə bağlı natiqlik bacarığı ilə şərtləşir.
Natiq nitqini ümumxalq danışıq dili əsasında qurarkən məntiqli
danışır, buna görə də dinləyicilərin rəğbətini qazanır, alqışlarla
qarşılanır, xoş sözlərlə də yola salınır. İ.Nəsiminin, Aşıq Qurbaninin,
M.P.Vaqifin (Hər əxuyan Məlla Pənah əlmaz), A.Ələsgərin,
C.Məmmədquluzadənin, Ü.Hacıbəyəvun, S.Vur- ğunun, Əlağa
Vahidin, müasir dövrümüzdə Xəlil Rza Ulutür- kün. Zəlimxan
Yaqubun, zəmanəmizin böyük siyasətçisi, Azərbaycan xalqının
ümummilli lideri Heydər Əliyevin, prezident İlham Əliyevin çıxışları
səlis, elmi, qrammatik və məntiqi baxımdan savadlı, təsirli olduğuna
görə örnək kimi nəsildən-nəslə ötürülür. Xalq hər bir şəxsə öz əməli
işinə və nitq qabiliyyətinə görə qiymət verir. Yaxşı, gözəl söz, kəlam,
dil nitq şəklində insanın qiymətini yüksəklərə qaldmr.
Mədəni nitq qeyri-mədəni nitqdən istifadə əlunan zəngin söz
ehtiyatı, dilin daxili qrammatik quruluşunun bütün incəliklərinə qədər
gözlənilməsi ilə, intənasiyaya, xəş avaza, ritmə uyğun fərması ilə
seçilir. Belə nitq bir növ, yaradıcılıq işidir, gözəl bədii əsər
səviyyəsində yazılışdır, muğamlanmız kimi hamının ürəyincədir.
69
Dil normaları üçün ölçü olan yüksək mədəni nitq böyük istedad
və mütəmadi vərdiş hesabına yaranır, məntiqli, səlis, aydın danışığa
istiqamət verir. Mədəni nitqin əsası ailədə, bağçada, daha sonra
məktəbdə qoyulur. Uşaqlann mədəni nitqi anadan, bağça
tərbiyəçisi-müəllimdən, məktəb illərində oxu kitablann- dan,
ədəbiyyat dərsliklərindən, əlavə bədii əxu vəsaitlərindən, hər
məktəbin dil-ədəbiyyat müəllimlərinin verdikləri biliklərdən, zəngin
dil nümunələri ilə dəlu radiə-televiziya verilişlərindən qaynaqlanır,
onların gərgin zəhməti hesabına formalaşıb yaranır. Məhz bütün
bunlann sayəsində uşaqlann söz ehtiyatı artır, düzgün dil vərdişləri,
mədəni danışıq adəti fərmalaşır. Şəxsi ünsiyyət, təfəkkür tərzi,
dünyagörüş, elmi təsəvvürlər də bu işdə əvəzsiz rol oynayır.
Orfoqrafik və ərfəepik normalara yiyələnməklə sinifdə müəllim və
yəldaşlan qarşısında ifadəli oxu, ayrı-ayrı fənn mövzulanm səliqəli və
rəvan danışma uşaqların mədəni nitqinin inkişafını gündən-günə,
aydan-aya,
ildən-ilə stimullaşdırır, müəllimlərinin və sinif
yoldaşlarının gözəl danışığını yamsılamaq hesabına onların düzgün
tələffüz vərdişləri də, mədəni danışığı da, yazı mədəniyyəti də (inşa
yazılarda) təfəkkürlə bağlı olaraq yüksək səviyyəyə çatır.
Qrammatika təlimi dili, dil qanunlannm tətbiqini öyrədir. İfadəli
oxu, şeirlərin əzbər söylənilməsi prosesində şagirdlərin nitqi daha da
püxtələşir, səlisləşir, həm də onların elmi və bədii düşüncəsinin
formalaşmasına öz təsirini göstərir. Bu vaxt ana dili müəlliminin nitqi,
pedaqoji ustalığı, rəvan oxusu, gözəl danışığı, şeirlər söyləməsi, nəcib
hərəkətləri, geyimi, mimika və jestləri şagirdlərin nitqinin
mədəniləşməsinə kömək olur, canlı nümunə kimi onların bədii və
estetik zövqünün formalaşmasında mühüm rol oynayır. Beləliklə,
ailədən, bağçadan, məktəbdən formalaşmağa başlanan nitq ədəbi
əsərlərin, ifadəli oxu və rabitəli yazının, müəllimlərin mətbuatın,
radio-televiziya verilişlərinin kompleks köməyi ilə səlisləşir. Deməli,
valideynlərin, müəllimlərin, diktorların, aparıcıların gündəlik və
saatlarla danışıq üsulu şagirdləri gözəl danışığa ruhlandırır.
Məktəblilər fikrin dəqiq ifa-
ro
dəsi üçün sözləri düzgün seçməyə, hər sözün, ifadənin məna
tutumunu bilməyə, onlan öz yerində işlətməyə çalışırlar.
Mövzuya, mətnə uyğun lazımi sözləri seçib işlətmək, fonetik
normaları gözləməklə nitqin təbiiliyinə, axarlığma, gözəlliyinə xələl
gətirən kitab tələffüzündən qaçmaq, cümlələri qrammatik və üslubi
cəhətdən düzgün qurmaq, hər sözün, ifadənin ahənginə, vurğusuna
fikir vermək mədəni nitq üçün əsas şərtlərdir.
Gözəl şifahi nitq qabiliyyətinə yiyələnmək üçün aşağıdakı
qaydaları öyrənib mənimsəmək olduqca vacibdir:
1.
Nəqli keçmiş zamanın düzəldilməsində iştirak edən
-
mış^ şəkilçisi II şəxsin təkində - mı‘' kimi tələffüz olunmalıdır, yəni
ş samiti tələffüzdən düşməlidir: Məsələn: oxumuşsan [o- xumusan],
yazmışsan - [yazmısan], gəlmişsən - [gəlmisən] və s.
2.
II şəxsin cəmində şəxs (xəbərlik) şəkilçisi orfoqrafiya
qaydalarına görə - sınız“' yazılır, lakin orfoepiya normalanna görə -
sız' şəklində tələffüz olunmalıdır: oynayırsınız [oynayırsız], gəlirsiniz
- [gəlirsiz], futbolçusunuz - [futbolçusuz], tələbəsiniz
-
[tələbəsiz] və s.
3.
Xəbərlik kateqoriyasının III şəxs tək və cəmində - dır',
-
dırlar“* orfoepiya normalanna görə - dı“*, - ddar“* şəklində
tələffüz olunur, yəni r samiti deyilmir: oyunçudur - [oyunçudu],
tələbədirlər - [tələbədilər], məşqçidir - [məşqçidi], uşaqlardır - [u-
şaqlardı] və s.
4.
nb samit səs birləşməsi bir çox sözdə tələffüz zamanı mb səs
birləşməsi kimi tələffüz olunur: şənbə [şəmbə], sünbül
-
[sümbül], zənbil - [zəmbil] və s.
Şifahi nitqi gözəlləşdirən amillərlə yanaşı onu pozan səbəblər də
vardır. Bu səbəbləri belə qruplaşdırmaq olar:
a)
Dialekt tələffüzü: hansı [ha:sı], daha- [da:], mənim [mə:m],
sahibini - [sa:bmı] sabah - [saba], şəhər - [şə:r] və s.
b)
fonetik hadisələrlə bağlı tələffüz: tapmaq - [tappağ], qazlar -
[qazdar], doğru - [dorğu], bunun [munun], bu gün [bu gün- nəri],
bunlar - [bular], nə edək - [nağayrağ], sevindi - [söyündü], dalısınca -
[dahynan], öyrənmək [örgənməy], sonra - [so:ra], on
71
Dostları ilə paylaş: |