Surxondaryo viloyati xalq ta’limi boshqarmasi Uzun tumani xalq ta’limi bo’limi

Informatika va axborot texnologiyalari fanidan
to’garak mashg’ulotlari rejasi

№	M A V Z U L A R	Soati	O`tish vaqti rejada	O’tilgan vaqti
1	Kompyuter. Kompyuterning asosiy qurilmalari va ularning vazifalari	1
2	Kompyuterni boshqarish dasturi	1
3	Fayl yoki papkani ochish	1
4	Amaliy mashg’ulot	1
5	Klaviatura bilan tanishuv	1
6	Klaviatura trenajorida mashqlar	1
7	Klaviatura trenajorida mashqlar	1
8	Kompyuterdagi kalkulyatordan foydalanish	1
9	Paint dasturi haqida	1
10	Paint uskunalar paneli va undan foydalanish	1
11	Paintda amallar bajarish	1
12	Paintda rasmlarni qayta ishlash	1
13	Paintda amaliy vazifalar bajarish	1
14	Kompyuter o‘yinlari haqida	1
15	Kompyuter o‘yinlari	1
16	Matn muharlari.	1
17	MS Word matn protsessori interfeysi	1

	Wordda matn yozish qoidalari	1
	Hujjatlarning asosiy parametrlari	1
	Hujjat hosil qilish va saqlash	1
	Hujjatlarni tahrir qilish	1
	Hujjatni formatlash	1
	Hujjatlarda rasmlar bilan ishlash.	1
	Hujjatlarda shakllar va chizmalar	1
	Axborotning ko‘rinishlari, xususiyatlari va turlari	1
	Axborotlar ustida bajariladigan amallar	1
	Axborotlarni kodlash	1
	Sanoq sistemalari haqida	1
	Ikkilik sanoq sistemasida amallar bajarish	1
	Axborotlarning kompyuterda tasvirlanishi	1
	Axborot texnologiyalari	1
	Axborotli olam muammolari va Internet	1
	Internetda ishlashni ta’minlovchi dasturlar	1
	Internetda ma’lumotlarni izlash	1
Jami		34

Sana ____________________


Yosh dasturchi to’garagi mashg’uloti. 28-dars.
Mavzu: Sanoq sistemalari haqida
Maqsad: O`quvchilarga sanoq sistemalari haqida tushuncha berish
Darsning borishi:
I. Tashkiliy davr
a) salomlashish;
b) davomatni aniqlash
II. Takrorlash

1. 
   Kodlash deganda nima tushuniladi?
   
2. 
   Tarixda axborotlar nima uchun kodlangan?
   
3. 
   Axborotlarni kodlashning qanday usullarini bilasiz?
   
4. 
   Morze kodlash usulida nechta belgi ishlatiladi?
   
5. 
   Alilbo bilan bog`liq qanday kodlash usullari bor?
   

III. Yangi mavzuni o`rganish.
Hozirgi kunda ishlatilib kelayotgan 1, 2, 3, ... , 9, 0 raqamdan iborato'nlik sanoq sistemasi axborotni kodlashning yana bir usuli hisoblanadi.Yurtdoshimiz Muhammad al-Xorazmiy 0 raqamini kiritib bu arab (to'g'rirog'i, hind) raqamlarining sondagi turgan o'rniga bog'liq holda
amallar bajarish tartibini yagona tizimga birlashtirgan. Shuning uchun ham bu kodlash sistemasi ustida qo'shish, ayirish, ko'paytirish va bo'lish kabi arifmetik amallarni bajarish juda oson.
Tarixiy ma'lumotlar
Odamlar o'rtasida muomala vositasi bo'lmish til kabi sonlarning ham o'z tili mayjud bo'lib, u ham o'z alifbosiga ega. Bu alifbo raqamlar va sonlarni ifodalash uchun qo'llaniladigan belgilardan iboratdir. Masalan, kundalik hayotimizda qo'llanadigan arab raqamlari 1, 2, ... , 9, 0 yoki rim raqamlari I, II, V, X, L, C, M, H, . . . , sonlar alifbosining elementlari hisoblanadi.
Turli davrlarda turli xalqlar, qabilalar raqamlar va sonlarni ifodalashda turlicha belgilardan foydalanganlar.
Qadimda ba'zi xalqlar ishlatadigan sonlar alifbosi beshta (qadimgi Afrika qabilalarida), o'n ikkita (masalan, inglizlarning sonlar alifbosida), yigirmata (XVI-XVII asrlarda Amerika qit'asida yashagan astek, mayya qabilalarida; eramizdan avvalgi II asrda G'arbiy Yevropada yashagan keltlarda; fransuzlarda), ba'zilari oltmishta (qadimgi bobilliklarda) belgini o'z ichiga olgan. Ular mos ravishda besh raqamli (qisqacha beshlik) sanoq sistemasi, o'n ikki raqamii (o'n ikkilik) sanoq sistemasi, yigirmata raqamii (yigirmalik) sanoq sistemasi yoki oltmishlik sanoq sistemasi deb nomlanadi
Soatning oltmishga, sutkaning o'n ikkiga karraliligi, bir yilning 12 oydan iboratligi, inglizlarda uzunlik o'lchov birhgi bo'lmish 1 futning 12 dyuymga tengligi, fransuzlarning bir franki yigirma suga tengligi turli sanoq sistemalarining qo'llanilishi natijasidir. Inson har bir sistemani ishlatganda ma'lum vositalardan ham foydalangan. Masalan, o'n ikkilik sanoq sistemasi uchun vosita sifatida qo'l barmoqlaridagi bo'g'inlardan foydalanilgan, biz kundalik hayotimizda qo'llayotgan sonlar alifbosi o'nta arab raqamini o'z ichiga olgan bo'lib, uning kelib chiqishida va qo'llanilishida tabiiy hisoblash vositasi bo'lmish qo'l barmoqlarimiz asosiy o'rin tutadi.
Sanoq sistemalari turlari
Ma'lumki, harflardan iborat alifboni qo'liashda bir qancha qonun vaqoidaiarga amal qilinadi. Sonli alifbodagi belgilardan foydalanishda ham o'ziga xos qoidalardan foydalaniladi. Bu qoidalar turli aiitbolar ucbun turlicha bo'lib, mazkur alifboning kelib chiqish tarixi bilan bog'liq. O'z ichiga o'nta raqarrmi olganligi uchun bu alifbo o'zining barcha qoidalari bilan birgalikda
O'n raqamli sanoq sistemmi yoki qisqacha o'nlik sanoq sistemasi deb ataladi.
Sonlar sistemasidagi raqamlar soni shu sistemaning asosi deb yuritiladi.
Sonlar alifbosiga kiritilgan (bir xonali) belgilar raqamlar va ular yordamida hosil qilingan boshqa (ko'p xonali) belgilar sonlar deb yuritiladi. Masalan, o'nlik sanoq sistemasida 5, 6, 8 - bu raqamlar, ammo 568 – bu son. O'nlik sanoq sistemasida birliklar, yuzliklar, mingliklar va boshqalar har biri o'ntadan belgilardan iborat gurahlarga bo'lingan: 0, 1, ... , 9; 0 ta, 1 ta, 9 ta 10; 0 ta, 1 ta,9 ta 100,.... Boshqa asosli sanoq sistemalardagi belgilar shu sistema asosi nechaga teng bo'lsa, shuncha belgilardan iborat guruhlarga ajratiladi.
O'nlik sanoq sistemasida raqamlar o'zi turgan o'rniga (razryadiga) ko'ra turlicha miqdorni anglatadi.
Masalan: a) 999: 9 (to'qqiz) - birlik; 90 (to'qson) - o'nlik; 900 (to'qqiz yuz) - yuzlik;
b) 1991: 1 (bir) - birlik; 90 (to'qson) - o'nlik; 900 (to'qqiz yuz) - yuzlik; 1 (ming) — minglik.
Shu bois ham bu sistema raqamlari o'z pozitsiyasi (turgan o'rhi) ga bog'liq bo'lgan sistema deb ham yuritiladi.
Sanoq sistemalari shu xossasiga ko'ra raqamlarining pozitsiyasiga bog'liq bo’lgan va raqamlarining pozitsiyasiga bog'liq bo`lmagan sanoq sistemalariga (qisqacha pozitsiyali va pozitsiyali bo'lmagan sanoq sistemalariga) bo'linadi. Pozitsiyali bo'lmagan sanoq sistemasiga rim sanoq sistemasi misol bo'ladi.
Sizga ma'lumki, pozitsiyali sanoq sistemasi bo'lgan o'nlik sanoq sistemasida arifmetik amallar bajarish juda qulay, lekin, pozitsiyali bo'lmagan sanoq sistemasi bo'lgan rim sanoq sistemasida arifmetik amallar bajarish juda murakkab. Shuning uchun ham ajdodlarimiz raqamlar va sonlarni aniq bir shakllar tizimiga keltirish masalasiga katta e'tibor qaratganlar.