Yaqub Mahmudov, Camal Mustafayev
Oxşar proseslər Şuşa şəhərində də getmişdi. XVIII əsrin sonlarında 10 min
nəfər əhalinin yaşadığı bu şəhərdə XIX əsrin əw əllərin d ə əhalinin sayı, təxmi-
nən, 2-3 min nəfər azalmışdı. Bunun səbəblərindən bəhs edən S.A.Yegiazarov
yazırdı ki, Şuşa əhalisinin bir qismi Ağa M əhəmməd şah Qacarla m üharibə za-
manı qaçıb dağılmış, digər qismi isə Qarabağ xanlığı Rusiyaya qatıldıqdan sonra
İrana köçmüşdü.93
Azərbaycanlılardan fərqli olaraq, Qarabağın xristian əhalisi Rusiya işğal re-
jiminin tam qayğısı və himayəsi ilə əhatə olunmuşdu. Hələ Qarabağ xanlığının
daxili müstəqilliyi saxlandığı dövrdə (1805-1822) general A.P.Yermolov Meh-
diqulu xana müraciət edərək maddi yardım göstərmək üçün xanlıqda yaşayan
ancaq xristian əhalinin siyahısmı verməyi tələb etmişdi.94
Hətta bu ağır müstəmləkə və ayrı-seçkilik şəraitində belə, xristian əhali Qa-
rabağ xanlığında, o cümlədən Şuşa şəhərində əhalinin az bir hissəsini təşkil
edirdi. 1823-cü ildə Şuşada yaşayan 1532 ailənin 1000-dən çoxu azərbay-
canlılardan, təxminən, 500-ü isə ermənilərdən (yəni erməniləşmiş albanlardan
- red.) ibarət idi.95 Şuşa şəhərində əhalinin etnik tərkibinin bu nisbəti, hətta çar
hökumətinin erməniləri kütləvi surətdə İrandan və Osmanlı imperiyasmdan
Qarabağa köçürdüyü dövrdə - XIX əsrin 30-cu illərində də dəyişm əm işdi.
Ş U Ş A - P Ə N A H A B A D
Həmin dövrdə şəhərdə qeydə alınmış 1698 ailənin 936-sım azərbaycanlılar təşkil
edirdi.96
Göründüyü kimi, XIX əsrin əw əllərinə qədər Qarabağm, o cümlədən Şuşamn
əhalisinin mütləq əksəriyyətini azərbaycanhlar təşkil edirdi. Bölgədə yaşayan
alban mənşəli xristian əhalinin erməniləşmə prosesinin başa çatması və ermənilə-
rin sayının sürətlə artması Rusiyanm 1828-ci ildə İranla imzaladığı Türkmənçay
müqaviləsindən və 1829-cu ildə Osmanlı Türkiyəsi ilə bağladığı Ədimə müqa-
viləsindən sonra baş verdi. Cənubi Qafqazın işğalım başa çatdıran çar Rusiyası
burada öz mövqelərini möhkəmləndirmək üçün ermənilərdən istifadə etmək qə-
ranna gəldi. Adlan çəkilən müqavilələrin şərtlərinə əsasən ermənilərin İrandan və
Osmanlı Türkiyəsindən Cənubi Qafqaza, əsasən, Qarabağ və İrəvan xanlıqlannm
ərazisinə köçürülməsinə başlanıldı. Rəsmi məlumatlara görə Rusiya təkcə 1828-
1830-cu illərdə Cənubi Qafqaza 40 min nəfər İran və 84 min nəfər Türkiyə er-
mənisi köçürmüşdü.97 Əslində, həmin dövrdə Cənubi Qafqaza köçürülən
ermənilərin sayı daha çox olub, 200 min nəfəri ötürdü. Ermənilərin Cənubi Qaf-
qaza köçürülmələri bundan sonra davamlı xarakter almış və güclənmişdi. 1895-
1896-cı illərdə Türkiyədə törətdikləri qiyam yatırıldıqdan sonra 75 min erməni
Cənubi Qafqaza qaçmağa məcbur olmuşdu.98 Məhz bu kütləvi köçürmələrin
Şuşada - Pənahabadda «M əhərrəm lik» dini mərasiminin keçirilməsi.
Rəssam V. V. Vereşşagin
Yaqub Mahnıudov, Camal Mustafayev
nəticəsi idi ki, 80 il ərzində
Cənubi Qafqazda ermənilə-
rin sayı, təxminən, 4,5 dəfə
artmışdı. Rus qafqazşünası
N.Şavrov yazırdı: «Zaqafqa-
ziyada yaşayan 1 milyon
300 min nəfər erməninin
1 milyondan çoxu yerli de-
yildir. Və onlar bu vilayətə
bizim tərəfım izdən (yəni
ruslar tərəfindən - Y.M .,
C.M.) köçürülüb»."
K öçürülən erm ənilərin
xeyli hissəsi Qarabağda,
xüsusilə onun xristian-alban
«Sarı Baba» yaylağında gəzinti
əhali yaşayan dağliq hissə-
sində yerləşdirilir və bu zaman yerli əhalidən alınmış ən yaxşı torpaqlarla təmin
edilirdilər. A.S.Qriboyedov yazırdı ki, köçürülmüş erm ənilərin əksəriyyəti
müsəlman mülkədarların torpaqlarında məskunlaşdırılır və az sonra köçkün er-
m ənilər onlan sıxışdırmağa başlayırdılar.100
Ermənilərin kütləvi şəkildə köçürülməsi nəticəsində Qarabağda Marağa,
Canyataq, Aşağı Çaylı, Yuxan Çaylı kimi erməni kəndləri meydana gəlm işdi.101
Ermənilər sonralar özlərinin Azərbaycan torpaqlarma köçürülməsinin 150 illiyi
münasibətilə Qarabağda abidə ucaltmış, lakin keçən əsrin 80-ci illərində Azər-
baycana qarşı ərazi iddiaları qaldırdıqlan zaman onu dağıtmışdılar.102
XIX
əsrin əw əllərində baş vermiş Rusiya işğallan Şuşa şəhərinin də inzibati
statusuna və demoqrafik vəziyyətinə ağır təsir göstərdi. Rusiya hökuməti 1822-ci
ildə Qarabağ xanlığını ləğv etdikdən sonra Şuşa yeni yaradılmış Qarabağ əyaləti-
nin, eyni zamanda Şəki, Şirvan, Qarabağ və Lənkəran əyalətlərini əhatə edən
müsəlman hərbi dairə rəisliyinin mərkəzi oldu. Rus çarizminin 1840-cı ildə ke-
çirdiyi inzibati-ərazi islahatı nəticəsində Şuşa yeni yaradılmış Şuşa qəzasmın
mərkəzinə çevrildi. Qəza isə Azərbaycan torpaqlannm bir hissəsini əhatə edən
Xəzər vilayətinin tərkibinə daxil edildi. 1846-cı ildə Cənubi Qafqazda keçirilmiş
yeni inzibati bölgüyə əsasən Şuşa qəzası Şamaxı qubemiyasınm, 1868-ci ildə
isə yeni yaradılmış Yelizavetpol (Gəncə) qubemiyasımn tərkibinə qatıldı.
64
H eyd ər Əliyevin Şuşa - P ən ahabad sakinləri ilə görüşü. Yanvar, 1982-ci il
Cıdır düzündə mahnı bayramı
Hacı Qulunun zalı. 1865-ci il
Rəsmlər V.
Vereşşaginindir
Ş U Ş A - P Ə N A H A B A D
Türkmənçay müqaviləsinin imzalanmasından sonra Şimali Azərbaycanda ya-
ranmış siyasi sabitlik Şuşada əhalinin artmasına müsbət təsir göstərdi. XIX əsrin
70-ci illərindən başlayaraq yeni sənaye müəssisələrinin işə salınması şəhərdə
işçi qüvvəsinə tələbatı xeyli artırmışdı. Bu isə şəhərdə əhalinin sayımn xeyli art-
masına gətirib çıxardı. XIX əsrin əvvəli ilə müqayisədə Şuşada əhalinin sayı
2,5 dəfə artaraq əsrin sonunda 25881 nəfərə çatdı. XX əsrin əvvəllərində isə bu
artım daha sürətlə getmiş və 1917-ci ildə şəhər əhalisinin sayı 43869 nəfərə çat-
mışdı.103 Lakin Şuşada müşahidə edilən bu artım heç də şəhərin ən qədim sa-
kinləri olan azərbaycanlıların hesabına baş vermədi. Rusiya imperiyasınm
yeritdiyi milli ayrı-seçkilik siyasəti nəticəsində şəhərin bütün hərbi-inzibati və-
zifələri ermənilərin və onları himayə edən rus məmurlarınm əlində cəmləşdi.
Bununla şəhərdə həm in dövrə qədər mövcud olmuş etnik balans pozuldu. Er-
mənilərin sayı sürətlə artdı. Azərbaycanlılann sayı isə azalmağa başladı. Bununla
bağlı təkcə onu göstərmək kifayətdir ki, Şuşada əhalinin ümumi sayı 1897-ci il-
dəki 25881 nəfərdən artaraq, 1913-cü ildə 42568 nəfərə çatdığı halda (artım
64,5%), azərbaycanlıların sayı (10 min nəfər) dəyişməz qalmışdı.104 XIX əsrin
sonu - XX əsrin əw əllərində şəhərdə əhalinin mexaniki artımı təbii artımı bir
neçə dəfə üstələmişdi. Belə
ki, 1870-ci ildən 1917-ci ilə
qədər
m üşahidə
edilən
23924 nəfər əhali artımının
9400 nəfəri təbii artımın pa-
yına düşdüyü halda, 15524
nəfəri mexaniki artımın (da-
ha doğrusu, köçkün erməni-
lərin) payına düşürdü.105
Çar hökumətinin hima-
yəsi və fəal köməyi ilə Şu-
şada say üstünlüyünə nail
olan ermənilər həmin şəhə-
rin köklü sakinləri olan
azərbaycanlıları sıxışdırma-
ğa başladılar. 1905-ci il av-
qustun 16-datəpədən dımağa
qədər silahlanmış ermənilər
Küçə b ərb ərlə ri
67
Dostları ilə paylaş: |