Сяадятъялил
Yüklə 1,13 Mb.
|
90
«Ölülər» əsərində də rast gəlirik. «Ölülər»in birinci pərdəsində Kəblə Fatma şeyxin ölü diriltmək əhvalatını eşidib sevinir, il yarım əvvəl itirdiyi qızının – Saranın yenidən ona qayıdacağının həyəcanından ağlayır. Ona qarşı etinasız olan ərindən bir küncə sıxılaraq ağlayan qadına İskəndərin ürək yanğısı da budur: «Yazıq ana» (111, 92). Fəlakət və müsibət içində göz yaşlarına qərq olan, köməksiz qadın – anaların faciəsi, insan psixologiyası- nın ən gözəl, ən incə nöqtələrini duymaq və aça bilmək, təhlil etmək məharəti kimi hər iki əsərdə oxşarlıqla lirik fonda sənətkarlıqla qələmə alınır. Ədibin nəsrində dramatik əsərin tərkib hissələrin- dən biri olan təksəslilik əsərdə iştirak edən obrazlardan birinin tək, öz-özünə danışması psixoloji təhlil kimi müəllifin obraza verdiyi müstəqim xasiyyətnamə xarak- teri daşıyaraq lirik intonasiyanın yaranmasında çox mühüm rol oynayır. «Danabaş kəndinin əhvalatları» əsərində Məhəmməd Həsən əminin taleyi, süjet boyu kifayət qədər tanış olduğumuz «qaragünçülük» onun öz-özünə şikayətlənməsində daha konkret təsəvvür ya- radır: «Lap işlərim çətin yerə dayandı. Vallah, bilmirəm kasıblıq dərdi çəkim, arvad-uşaq dərdi çəkim, eşşək dərdi çəkim. Yəni eşşəyi də verməmək olmazdı. Söz yox, nə tövr verməmək olar? Eşşəyi verməsəm, onda dəxi kənddə baş gəzdirmək olar? Genə necə olsa ha- kimdi, katdadı. Günün günorta çağı gəldi, nahaq yerdə yaxaladı ki, bu qədər iştrafındı ver, onda bəs necə olsun? Xeyr, olmazdı ki, vermiyeydim» (111, 312). Mə-
91
həmməd Həsən əmi hökm sürən özbaşnalığı, haqsızlığı, çarəsizliyi görür. O, bilir ki, hakim təbəqəni özündən narazı salmaq olmaz. Obrazın sarsıntıları, düşdüyü vəziyyətdən çıxış yolları axtarması, öz xasiyyət və xarakterinə tənqidi münasibətə bəzən haqq qazandırma mövqeyi tədricən ictimai və psixoloji cəhətlərin əyani şəkildə yekunu kimi səslənir: «Hələ mən bilmirəm ki, vallah bu arvad-uşaq nə deyir?! Hələ bu küçük niyə belə özünü yerdən yerə çırpır?! Deyinən görək axır mənnən bir yerdə alnının tərini silib pul qazanmısınız? Verdim, çox yaxşı elədim verdim. Öz eşşəyimdir, özüm də verdim də. Dəxi sizə nə dəxli var? A kişi, yəni insafən onların da günahı yoxdur. Onlar da elə məndən ötrü qalmaqal eləyirlər da» (111, 312). Xüsusi olaraq onu da qeyd etmək lazımdır ki, ədibin üç əsəri – «Buz», «İki qardaş» və «Zəlzələ» hekayələrinin üslubunda satira ilə lirika qovuşuq halda deyil. Burada müəllif fikri qüvvətli həyəcanın emossio- nal təsiri kimi özünü göstərir. Müəllif şahidliyi ilə söylənilən hər üç əsər təhkiyəçinin müəyyən andakı hiss-həyəcanını ifadə edərək sevinc, hüzn kimi hissi - emossional təzahürü ifadə edir. «Buz» hekayəsində xəstəyə zamanında çatdırılmayan buzun müəllifə həyatı boyu verdiyi hüzn və iztirab, «Zəlzələ» hekayəsində təbii fəlakətin yaratdığı acınacaqlı mənzərə, «İki qardaş» əsərində uzaq səfərə yola düşən qardaşların məhəbbəti hadisə axarında lirik boyalarla canlandırılır. M.Məmmədov C.Məmmədquluzadənin nəsr əsərlə- rini üslub baxımından qruplaşdırarkən haqlı olaraq belə
92
yazır: «C.Məmmədquluzadənin sırf satirik hekayələri («Qurbanəlibəy», «Bəlkə də qaytardılar», «Zırrama», «Taxıl həkimi», «Proletar şairi»…) lirik hekayələri («Zəlzələ», «İki alma», «İki qardaş») olduğu kimi, məzmunundakı lirika ilə satira vəhdət şəklində meydana çıxan əsərləri də vardır («Danabaş kəndinin əhvalat- ları», «Poçt qutusu», «İranda hürriyyət», «Qoşa balınc» və s.) (132, 110-111). Ədibin satirik üslubunda satira və sarkastik intona- siyalar daha qüvvətlidir. Əsərlərdə zahiri zarafatya- nalıqla tənqid hədəfinə ifşaedici münasibət ön plana çəkilir. Onun satirik üslubunda tənqid hədəfinin rəzilli- yini, məhvə məhkumluğunu göstərən vətəndaş təlaşları, axtarışları təşkil edir. Cəlil Məmmədquluzadə satirik üslubunda satirik və sarkastik intonasiyanın əsl xarakte- rini əyani təsəvvür etmək üçün əsərlərin bəzi məqam- larını nəzərdən keçirək. «Danabaş kəndinin əhvalatları» dərin ictimai məzmunlu, realist əsərdir. Burada Məhəmməd Həsən əmi adlı kasıb, avam, mömin bir kəndlinin Kərbəlaya getmək üçün hazırladığı eşşəyinin itmək məcarası nağıl edilir. Ancaq bu, hadisənin zahiri tərəfidir. Bu maraqlı əhvalatın arxasında ədibin dərin mənada istehzası, acı gülüşləri cəmlənir. C.Məmmədquluzadə satirik üslubda zamanın ictimai ziddiyyətlərini, ədalətsizliyini zahiri neytrallıqla kəskin ifşa edir: «Amma dünyada bəzi vaxt, bəlkə də çox vaxt çox təəccüblü işlər ittifaq düşür. Məsəla, indi bu saat, burada Xudayar katda ləzzətnən yıxılıb yatdı. Amma
93
elə bu saat Danabaş kəndində üç yerdə matəm qurulub- dur. Üçünə də Xudayarbəy özü bais olubdu. Doğrudan çox gülməli əhvalatdır və çox qəşəng əhvalatdır. Ondan ötrü qəşəng əhvalatdı ki, adam gülür, ürəyi açılır» (111, 287). Zahirən istifadə olunan üslub məzəli, xoş zarafat- lıdır. Ədib nifrət və qəzəbini belə zahiri şuxluqla ifadə edib «qəşəng», «gülməli» satirik atmacaları ilə öz ürək sözlərini, dərdlərini deməyə fürsət tapır, hər hansı bir təfsilatın fonunda bu öldürücü ittihamlar daha qabarıq, daha aydın nəzərə çarpır. Bəzən zahiri neytrallıq əsərdə tərəfkeşliklə əvəz olunur. Zahiri görünən bu yaxınlıq ictimai qüsurların səbəbini üzə çıxarır, ədibin qəzəbini, nifrət və hiddətini qabarıq ifadə edərək ifşa və ittihamı qüvvətləndirir. «İndi, söz yox, kənardan baxan Xudayarbəyi mə- zəmmət eləyir. Amma, xeyir, burada əsla və qəti mə- zəmmət yeri yoxdur. Əgər duraq insafnan danışaq, haqqı itirməyək, gərək heç Xudayarbəyi günahkar tutmayaq. Doğrudur, bu qilüqalın hamısına bais Xudayarbəydi. Amma Xudayarbəyin qəsdi o deyil ki, xalqın evinə mərəkə salsın. Xudayarbəyin tək bircə qəsdi var. Onun qəsdi məhz Zeynəbi almaqdır (111, 298). Göründüyü kimi, ədibin üslubunda satiranın ən səciyyəvi cəhətlərindən biri zahiri tərəfkeşliyin kinayəli xarakterdə olmasıdır. Ədib ifadə tərzini sakit, adi ifadə etməklə fikri daima emossional, dəqiq və kəsərli təqdim edir. «Kinayəli gülüş üslubu ilə yazılan, ictimai qüsur və kəsirləri qırmaclayan bədii əsərlərdə ictimai tənqidin, xüsusilə satirik tənqidin əhəmiyyəti və təsiri çox böyük
Yüklə 1,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|