Сяадятъялил
Yüklə 1,13 Mb.
|
94
olur» (141, 16). Ədib öz üslubunda fikirləri açıq ifadə etməyi sevmədiyindən tənqid hədəfinə kəskin münasibə- tini bu yolla daha aydın və qüvvətli ifadə edir: «Xuda - yarbəyin tək bircə qəsdi var. Onun qəsdi məhz Zeynəbi almaqdır; yoxsa bu kişi nə Zibanın və Fizzənin ağlamağına razıdır, nə də Zeynəbin ürəyinin sıxılmasını istəyir. Xudayarbəy Məhəmməd Həsən əminin eşşəyini qəsdən satmadı ki, Məhəmməd Həsən əminin evi yas evinə dönsün və Məhəmməd Həsən əmi Kərbəla ziya- rətindən qalsın. Xeyir, allah eləməsin. Xudayarbəyin Məhəmməd Həsən əmiynən düşmənçiliyi yoxdur ki! Xeyir, belə deyil. Xudayarbəy eşşəyi o səbəbə satdı ki, ona beş-altı manat pul lazım idi. Pul da ondan ötrü lazım idi ki, bir kəllə qənd və bir girvənkə çay alacaq idi. Qəndi və çayı da ondan ötəri alırdı ki, qazıya verəcək idi (111, 298). Təhkiyəçi təhkiyəsini elə qurur ki, sanki Xudayar- bəyə haqq qazandırmaqla onun əməllərini təsdiqləyir. Bu kinayəli tərəfkeşlik birdən-birə yüksək mərhələyə çatır, daha qüvvətli sarkazmla danışılacaq əhvalatlara müəllif münasibətlərini konkretləşdirərək tənqid hədə- fini ifşa edir: «Xudayarbəyə ondan ötrü evlənmək və məhz Zeynəbi almaq vacibdir ki, Xudayarbəy özü çox kasıbdır, nə qədər desən kasıbdır. Amma Zeynəbi alsa, daraşıb yetim-yesirin malını yeyib çıxacaq başa. Pəs bu cür mənfəətli sövdədən hansı axmaq qaçar? Bəli, belədir. Hələ siz Xudayarbəyi yaxşı tanımırsınız. Xudayar- bəy çox ağıllı adamdır» (111, 299).
95
Cəlil Məmmədquluzadə satirik üslubunda kinayə süjet əsasında bir neçə tənqidi mətləbi əhatə edə bilir. Burada kinayənin ifadə üsulu müəlifin başlıca ifadə obyektinə istiqamətləndirilir, eyni paralelliklə əsas möv- zuya giriş alan daha bir neçə tənqidi məsələ vurğulanır. Süjet inkişaf etdikcə istifadə olunan kinayə əsas istiqa - mətini saxlamaqla toxunulan məsələni və yaxud tipləri ifşa edir. «Danabaş kəndinin əhvalatları» povestində «Bir yüngülvari müqəddimə»də verilən kiçik bir «haşi- yə» bu qəbildəndir. Əsas hadisə ilə bağlı olmayan hissədə tənqid hədəfi daha konkretdir. Qeyd edildiyi kimi, Cəlil Məmmədquluzadə sadə, canlı xalq dili uğ- runda, Azərbaycan dilinin təmizliyi uğrunda, bizə yad olan ərəb, fars, osmanlı sözlərinin, tərkib və ifadələrinin dilimizdən çıxarılması uğrunda cəsarətlə mübarizə apa- ran yazıçı idi. O, özünün istər jurnalist-publisist fəaliy- yətində və dramaturgiyasında, istərsə də bədii nəsrində bu məsələyə geniş yer vermişdir (45, 158-159). Bu haqda ədib öz xatirələrində «Molla Nəsrəddin» jurna- lının dili məsələsindən bəhs edərkən yazırdı: «Biz «Molla Nəsrəddin» məcmuəsini açıq ana dilimizdə yazmağa başladıq. Biz bu dilə o səbəbdən ana dili adı qoyuruq ki, bu dildə yazı yazanda və ortalığa «ana» söhbəti gələndə biz «ana»nı «ana»da yazırıq. «Ana»nı «madər» yazanlar və «ata»nı «pədər» yazanlar qeyri- Azərbaycan sözlərini və habelə səbəbsiz yerə fars və ərəb sözlərinə dəyişdirdilər və hətta hər gün yediyimiz «çörəyi» bəyənməyib «nan» yeyirdilər və indi də yeyirlər (110, 509).
96
«Danabaş kəndinin əhvalatları» əsərinin proloqunda istifadə olunan kiçik bir «haşiyə» Azərbaycan dilinin şivələrində geniş yayılan «ayama» sözünə «avam sözü- dü» deyib dildən çıxarmağı, bu kəlmənin əvəzinə «lə- qəb» sözünü işlətməyi tövsiyə edən mollanı lağlağı Sadığın kinayəli sualları vasitəsi ilə ifşa edir. Əhvalat- lardakı hadisələrdən uzaq olan bu haşiyə «Danabaş kəndinin əhvalatları»ndan biri kimi əsərin ekspo- zisiyasında tipik ştrixlərlə ifadə olunur. Kinayəli ifadə tərzi zahirən çox ciddi və təmkinlidir: «–Axund, cənabınız gərək ərəb dərsində çox güclü olasınız. Molla cavab verdi: –Gədə, nə söyləyirsən? Molla olmaq, mərsiyə de- mək məgər asan əmrdi? Ərəb dərsini tamam eyləməmiş adamı məgər minbərə qoyarlar? Nağafil Sadıq axunddan bu cür soruşdu: –Axund çörəyə ərəbcə nə deyir? Axund çubuğu sümürüb bir baxdı yerə və öskürüb cavab verdi: –Bəradərim, Ərəbistanda çörək olmaz ki, çörəyə bir ad qoyalar. Orda düyüdən savayı özgə şey yeməzlər. Sadıq dübarə axunda sual verdi: –Pəs düyüyə ərəbcə nə deyilir? Axund çubuğu sümürüb öskürdü və az keçdi cavab verdi:
– Qardaş oğlu, sən elə doğrudan lağlağı imişsən. Kətdilər yerində sənə lağlağı deyiblər» (111, 261). Lağlağı Sadığın sualları axunda o qədər təsir edir
97
ki, əbasını düzəldib dükandan çıxıb gedir. Kinayəli into- nasiya aşkar hücum tendensiyası ilə satirik tipin düş- düyü komik vəziyyətə əsaslanır, əsas tənqidi mətləb məhz nəticədə bədii emossional həllini tapır. Cəlil Məmmədquluzadə nəsrinin satirik üslubunda diqqəti cəlb edən cəhətlərdən biri də simvolik adlarda qüvvətli kinayənin ifadəsidir. Simvolik adlarla işlədilən kinayə hekayəçi təhkiyəsinə, personajların xarakterik şəraitə uyğun fəaliyyətinə, mühit və məkan mövqeyinin ən yaxşı ifadəsi kimi xüsusi maraq oyadır. Burada kinayə və eyhamlar əsasən örtülü, lakonik və yığcamdır. Ən adi təsvirlərdə belə kinayəli adlar sarsıdıcı bir zərbə kimi bir anda öz işini görür, böyük bir mətləbin ifadə- sinə kömək edir. Cəlil Məmmədquluzadə kinayəsi ilə ifadə olunan simvolik adları müxtəlif variantlarda qruplaşdırmaq olar: a) Məkanla bağlı olan kinayəli simvolik adlar; b) Əşya anlayışı ilə bağlı olan kinayəli simvolik adlar; c) Müxtəlif tiplərlə bağlı olan kinayəli simvolik adlar.
Ümumiyyətlə, qeyd edək ki, kinayəli simvolik adlar Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığında tənqid və ifşanın ən kəsərli vasitələrindən biri kimi diqqəti cəlb edir. Cəlil Məmmədquluzadə məkanla bağlı olan simvolik ad- larında ümumiləşdirmə ilə həyatı bədii tədqiqat obyek- tinə çevirir. Bu baxımdan «Danabaş kəndinin əhvalat- ları», «Danabaş kəndinin məktəbi» əsərlərinin sərlövhə- lərində verilən «Danabaş» adı, konkret məkanı ümumi- ləşdirmə baxımından tipik Azərbaycan kəndlərindən
Yüklə 1,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|