Сяадятъялил
Yüklə 1,13 Mb.
|
102
qoşa iki balınc qoyulmuşdu. Guya burada bir nəfər adam yox, iki adam bir yerdə yatacaq» (111, 578). Təəccüb intonasiyası ilə ədib fikrini daha dəqiq ifadə edərək müəyyən mətləbi bir az da möhkəm təsdiqləmək məqsədini açıqlayır və bu zaman kinayə eyhamlı xarakterdə olur: «Bəs bu arvad niyə yatmır? Hələ yatmağını, ya yatmamağını özü bilər, bəs mənim yatacağımı niyə bərk-bərk iki balınclı qərar verir? Mən məgər bir adam deyiləm? Pəs mənim yanımda kim yatacaq və o ikinci balıncı arvad kimdən ötrü hazırlayır və məndən savayı burada dəxi kim var?» (111, 580). Əsərdə «balınc» simvolik məna daşıyaraq Azərbay- canda təsadüf olunan qeyri-bərabər evlənmə adətini, mühitin ictimai bəlasını çox dəqiq və sərrast şəkildə ifşa və ittiham edir. Bəzən ədibin simvolik adlarla bağlı kinayəsi hadi- sələrin davamına, süjetin ümumi quruluşuna, inkişaf istiqamətinə əsaslanaraq müəyyən epizodlarda təsadüf olunur. «Xanın təsbehi», «İki alma», «Qoşa balınc» əsərlərində hadisələr əşyaya istinad edilərək söyləni- lirsə, zorakılıq qırmancı kimi ifadə olunan «zoğal dəyənəyi» («Danabaş kəndinin əhvalatları»), «xəncər» («Qurbanəlibəy») əşyaları ilə bağlı olan kinayə satirik ifşanı məhz hadisələrin timsalında, konkret məqamda əks etdirir. «Danabaş kəndinin əhvalatları» povestində mərkəzi surət olan Xudayarbəy, «qohumluq», qanunsuzluq yolu ilə vəzifə başına keçən, insanların müqəddəratını öz əlinə alan zülmkar bir tip kimi səciyyələndirilir. «İki il
103
olar ki, Xudayarbəy Danabaşda katdalıq eləyir. Bunun katda olmağının da çox əhvalatları var. Xudayarbəy öz- gə katdalar kimi katda olmayıbdır. Axır, adət bu cürdür ki, katdanı camaat seçir. Amma Xudayarbəyin katdalığı özgə tövr olubdur; yəni çox asan vəchlə olub» (111, 270).
Tənə intonasiyası ilə söylənilən təhkiyə zülm və ədalətsizliyi təmsil edən hakim təbəqənin iç üzünü açır; «Əvvəl, yəni iki il bundan əqdəm Xudayarbəy qlava yanında çavuş idi. İş elə gətirdi ki, qlava Xuda yarbəyin anasını siğə elədi. Aşkardır ki, qlava öz səmtini qoyub, özgəni katdalıqda saxlamayacaq. Bir həftənin içində katdanı qısnayıb qulluqdan kənar elədi. Bir neçə vaxt kənd qaldı katdasız. Xülaseyi-kəlam, camaat bir vaxt gözünü açdı gördü ki, Xudayarbəy katdadır ki, katdadır» (111, 270). Keçmişdə kasıb kəndli, sonra qlava yanında çavuş olan Xudayarbəy katdalığa keçən kimi lap dəyişilir. Paltarını təzələyib, əlinə bir zoğal ağacı alır, insanlarla vəhşi rəftar edən qəddar bir tipə çevrilir. Hadisələr əlinə zoğal dəyənəyi alan Xudayarbəyin əməlləri ilə davam etdirilir. Artıq Xudayarbəy «xırda adam» deyil, üç yüz evin katdasıdır. Hamı ona baş əyir, onu görəndə söhbətin şirin yerində belə dərhal ayağa dururlar. Kimin ağzıdır ki, onun sözündən çıxsın. Çünki Xudayarbəy katdadır, kənddə ona «gözün üstə qaşın var» deyən yoxdur. Konkret məqamda işlənən «Amma söz orasındadır ki, Xudayarbəyin əlində yekə dəyənək var. Nə vaxt kefi
104
istəyir qaldırır, nə vaxt kefi istəyir yendirir». Danabaş kəndində bu yekəlikdə zoğal dəyənəyinin hörməti heç pulun hörmətindən az deyil. O ixtiyar ki, dəyənəkdə var, bəlkə pulda yoxdur» (111, 328). Kinayəli eyham surətin tərcümeyi-halı üzərində qurulur. Simvolik əşya anlamında zorakılığı, onu dəstəkləyən mühiti daha effektli və kəsərli ifşa edir. Ədibin «Qurbanəlibəy» hekayəsində də bu formaya, bu üsluba rast gəlinir. Əsərdə tənqid hədəfinə çevrilən satirik surət öz sözlərində və əməllərində fərdi simasını açmaqla bərabər təmsil etdiyi ictimai təbəqənin səciy- yəvi xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir. Hər iki əsərdə hakim təbəqə mənəvi eybəcərliyin, hiyləgərliyin və ikiüzlülüyün canlı timsalıdır. Xudayarbəy Danabaş kəndinin katdasıdırsa, Qur- banəlibəy Qapazlı kəndinin mülkədarı dır. Xudayarbəy qlavanın siğə qohumudursa, Qurbanəlibəy pristav və bəylərlə yaxın, tanış, dostdur. Xudayarbəyin əlində zoğal dəyənəyi varsa, Qurbanəlibəyin əlində xəncər var. Hər iki əşya mahiyyətdə zülm və haqsızlığın timsalıdır. Ədib kinayə ilə Qurbanəlibəyin hərəkətlərini, iştirak etdiyi kef məclisindəki nitqlərini, nökərlərinə və ailəsinə münasibətini, mənəviyyatını hərtərəfli açıb göstərir. Məzlum insanların yanında əl-qol açıb cəllada dönən Xudayarbəy kimi Qurbanəlibəy də özündən böyük vəzifəlilərin hamısına yaltanır, qulluğunu, mövqeyini möhkəmləndirmək üçün onların quluna çevrilir. Xuda - yarbəy qazının, tacirin yanında çox mülayimdir. Qazı ona «Get, ay həpənd» (111, 276) – deyə evdən qovduq-
105
da, tacir ağa «itil cəhənnəmə burdan, supa oğlu, supa!» (111, 279) – kimi təhqirlər qarşısında Xuda yarbəy heç bir söz deyə bilmir. Çünki onlar qolu zorlulardır, onu burada tanıyan və adam yerinə qoyan yoxdur. Eyni motivlər Qurbanəlibəy üçün də xasdır. «Ədi- bin kinayə ilə, «məşhur mülkədar» adlandırdığı Qurban- əlibəyin hərəkətləri, iştirak etdiyi kef məclisindəki nitqləri, öz ailəsinə, öz nökərlərinə münasibəti onun xarakterini, çürük daxili aləmini kifayət qədər aydın və hərtərəfli açıb göstərir… O, özündən böyük vəzifəlilərin hamısına yaltaqlanır, qulluğunu möhkəmlətmək üçün dəridən-qabıqdan çıxır. «Böyüklər» yanında tülkü kimi kiçik, tabe bir vəziyyət alır. Şəxsiyyətini, heysiyyətini və qürurunu tamamilə itirir. Xalqa əzab verməkdə, özündən «kiçiklərin» başından basmaqda nə qədər mahirdirsə, «böyüklər» qarşısında bir o qədər aciz, qorxaq və mülayimdir» (132, 72-73). O, insanlarla vəhşi rəftar edərək, nökərini zorla şərab içməyə, yallı getməyə məcbur edir. Ardıcıllıqla davam edən bu təzadlı münasibət (bö- yüklər yanında tabe vəziyyət, sadə insanlar üzərində hökmranlıq) kinayənin son zirvəsinə çatır. Konkret mə- qam çərçivəsində ədib zorakılıq və güc simvolu kimi xəncərdən istifadə edir. «Qurbanəlibəy hələ atdan en- məyib xəncərin tiyəsini qalxızdı kişinin üstünə və dedi: -
Əli, bu xancalı soxaram qarnına! Nökər cavab verdi: -
Sonra bəy atdan enib girdi həyətə və pilləkəni Yüklə 1,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|