Сяадятъялил
Yüklə 1,13 Mb.
|
106
qalxıb girdi otağa. Bəyin qaravaşı, bir qoca arvad çıxdı ağasının qabağına və dedi: -
nigaran oldu. Bəy xəncərin tiyəsini arvada göstərib dedi: -
(111, 436) Surətin öz dilindən dialoq şəklində qurulan tənqidi fikrin ifadəsi qəzəb və nifrətin satirik məzmunudur. Cəlil Məmmədquluzadə nəsrində dəqiq məqamında və müvafiq gülüş dərəcəsində işlənmiş, sərrast və lako- nik simvolik adlarla ifadə olunan kinayə yumoristik və ya satirik çalara («Saqqalı uşaq»), bəzən də sarkastik zirvəyə yüksəlir («Şeir bülbülləri», «Zırrama»). Kinayəni hadisələr zəminində verməklə yanaşı söz materialında, simvollarla ümumiləşdirmək, ideyanı, xa- rakterləri konfliktdə əyan etməklə bərabər simvolik ad- larla dəqiq məqamında, yumoristik və satirik çalar lıqla işlətmək əsərlərin bədii səviyyəsində uğurla istifadə olunur. «Saqqallı uşaq», «Şeir bülbülləri», «Zırrama» əsər- ləri bu baxımdan diqqəti cəlb edir. Sadalanan bu üç əsərdən birində, «Saqqallı uşaq» hekayəsində simvolik kinayə yumoristik, satirik çalara malikdir. Əsərin məzmununu divarların yazılmasından nara- hat olan atanın uşaqlardan şübhəyə düşməsi təşkil edir. Ata narahatdır, amma atanın öz uşaqlarının divarı yaz- malarından çox, onların bunu danmaları, qorxularından yalan danışmaları narahat edir. «Saqqallı uşaq» heka yə-
107
sində Cəlil Məmmədquluzadə əsərin əsas ideyası ilə yanaşı, ata-anaları uşaqlarda yalançılıq, qorxaqlıq, böyüklərin sözünə baxmamaq və s. kimi zərərli vərdiş- lərin yaranıb, kök atmasına qarşı mübarizəyə çağırır» (132, 97). Göstərilən fikrə istinad edərək onu da qeyd etmək lazımdır ki, hekayə uşaqların tərbiyəsində, onların dünyagörüşü və davranışlarının formalaşmasında vali- deynin mühüm rol oynadığını göstərməklə kifayət etmir. Burada ədib sadəcə nəsihət yolu ilə getmir, ictimai qüsurları, onun kor edib şikəst vəziyyətə saldığı «saq- qallı uşaqları» maraqlı bir süjet daxilində oxucuya çatdırır. «Saqqallı uşaq» ifadəsi sərlövhədə işlədilir. Əh- valat söylənilir, sonluq eyni adla savadsızlığın simvolu ilə tamamlanır: «Balalarım, bu yazını yazan da sizin kimi uşaq idi, ancaq bircə təfavütünüz oradadır ki, onun saqqalı var, sizin hələ saqqalınız yoxdur» (111, 556). Ədibin «Saqqalı uşaq» simvolik kinayəsində yumor və satira qovuşuq haldadır; biri digərini əvəz edir, tamamlayır, qüvvətləndirir. Bu da əsas tənqidi mətləbin daha sərrast, dəqiq ifadəsinə istiqamətlənmiş olur. İctimai qüsur, yaratdığı ictimai bəla – onun qurbanı Kəblə Əzim (Kəblə Əzimlər) son nəticədə ciddi ictimai məzmun, dərin kədər və mərhəmətin ifadəsinə çevrilir. Nəticə isə birdir, tənqid obyektini kinayəli simvolik adla seçərək xarakterik həyat parçasında üzə çıxarıb oxucunun mühakiməsinə vermək, güldürərək düşün- dürmək, düşündürərək müsbət ideala qovuşdurmaqdır.
108
Cəlil Məmmədquluzadə satirik üslubunda kinayəli simvolik adların ümumi qayəsi də budur. «Saqqallı uşaq» simvolik adında dərin ürək ağrısı, kədər, həzin lirika duyulursa, «Şeir bülbülləri», «Zırrama» kimi satirik simvollar ictimai kəsər etibarilə işfa və ittihamın ən yüksək zirvəsi kimi çıxış edir. «Şeir bülbülləri» əsərində də tənqid hədəfləri kon- kretdir; siyasi-ictimai mövqeyinə görə onlar cəmiyyətin daha təhlükəli nümayəndələridir. Çünki «Şeir bülbül- ləri» xalq ruhuna həqarətlə baxan, öz doğma dil və mənəviyyatını unudub əcnəbi dilləri üstün tutan ziyalı - lardır... Bu simvolik ad həqiqi bülbül anlamı ilə də kinayəli təzad yaradır. Nəğmələri ilə ürəkləri riqqətə gətirən bülbüllər öz nəğmələrini oxuyurlar. Ədib yarım- çıq ifadə, qəliz, xalqa yad olan kəlmələr, qarışıq məna- sız şeirlərlə cəh-cəh vuran satirik tipləri, kinayə ilə «Şeir bülbülləri» adlandıraraq dilimizi, ədəbiyyatımızı inkar edən ziyalılar aləmini simvolik adla ümumiləş- dirir. Əsərə ifadənin ümumi başlıq kimi götürülməsi də bununla əlaqədardır. «Zırrama» əsərinə verilən simvolik ad bilavasitə müəllifin hadisə və faktlara öz münasibəti üzrə, bir növ ittiham ifadəsi əsasında yaranmışdır. Əsərdə müsəlman aləmindəki avaraçılıq, məzmunsuz məişət tərzi bir nəfər üzərində cəmlənərək ictimai mətləbin ifadəsinə, ciddi qüsurların ifşasına nail olur. Hekayədə, Molla əminin dilindən həmşərisi Hacı Novruz ağanın qardaşı oğlunun boşboğazlığı, heç bir işlə məşğul olmayıb ancaq insanlara baş ağrısı verən fırıldaq-
109
çının ifşası qələmə alınır: «Küçənin ortasında bir nəfər kişi mənə yaxın gəlib salam verdi və yapışdı sağ əlimdən: -
Doğrudan da tanımadım və kişinin üzünə baxa-baxa qaldım və bilmədim nə deyim. - Bıy, buna bax ey, niyə tanımırsan? Mən sənin həmşərinəm də! Niyə, Hacı Novruz ağanı tanımırsan? Mən Hacı Novruz ağanın qardaşı oğluyam da! Öz həmşərini tanımırsan? Dedim: -
Bağışla, vallah tanımıram! Kişi bir az da ucadan başladı: -
mırsan?» (111, 492) Əsərdən misal göstərilən dialoq Ə.Haqverdiyevin «Mirzə Səfər» əsərinin təhkiyəsində istifadə olunan parçanı yada salır: -
-
Dayan, bu saat yazaram, əlimdə özgə iş var. -
Bilirsiniz, mən Həsən ağanın qohumuyam? Mirzə qələmi əlindən buraxıb kişinin gözlərinin içinə baxdı. -
-
Doğrudan. -
Sən Allah, Həsən ağanın qohumusan? -
Vallah, doğru deyirəm. -
Sən Həzrət Abbas, Həsən ağanın qohumusan? -
Həzrət Abbas haqqı Həsən ağanın qohumuyam. -
Deyinən sən öl, Həsən ağanın adamıyam? Yüklə 1,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|