Сяадятъялил
Yüklə 1,13 Mb.
|
133
nundakı uyğunluqla tam səsləşir: «Sənin ki, canın bu- dur, axır düz tərpəş də, bacı! Axır sən niyə ərinin işlə ri- nə qarışırsan ki, başına bu oyun gəlsin? Di get, aldın payını, çağır dayını!» (111, 303). Məsəlin ümumi məz- munu lazımsız işlərə can atan adamların nəhayətdə peşimançılıq, uğursuzluq gözlədiyini ifadə edir. Buna görə də həmin məsəl müxtəlif münasibətlərdə işlənə bilər. Ədib isə bu məsəldən qadın hüquqsuzluğunun acınacaqlı nəticələrini bildirmək üçün acı kinayə ilə müvəffəqiyyətlə istifadə etmişdir. «Qurbanəlibəy» əsərində pristav arvadının ad bay- ramı münasibətilə təşkil olunan ziyafət məclisinin təsvirində camaat evi dövrəyə almış, adam əlindən hə- yətdə gəzmək mümkün deyildi: «Pristavın həyətində it yiyəsini tanımırdı. Səsdən və qiylü-qaldan qulaq tutulur- du» (111, 422) kimi işlənən məsəldə başqasının hesa- bına yaşayan, lakin bunu başa düşməyən, hərc-mərclik yaradan insanlara kinayəli gülüş vardır. Tərbiyəçi dilindən verilən məsəl konkret vəziyyətə uyğunlaşdırıl- mış, daha təsirli məzmun qazanmışdır. Müəyyən dərəcədə dəyişmiş mətləblə əlaqədar olaraq işlənib obraza və ya hadisəyə münasibət bildirən atalar sözləri və məsəllərin ifadə üslubunda da həyati məntiqə əsaslanan xalq müdrikliyi vardır. «Danabaş kəndinin əhvalatları» əsərinin «Xatimə» hissəsində Vəliqulunun vəziyyəti belə ifadə olunur: «Vəliqulu özü də başa düşdü ki, ona hələ hamısından vacib çörək qazanmaqdır; yoxsa nökər nədir, evləndi nədir?!» (111, 347). «Nökər nədir, bekar nədir?!» kimi
134
işlənən atalar sözü dəyişdirilərək obrazın konkret şərait- dəki vəziyyətini – hər şeyini itirmiş bir insanın əlacsız- lıqdan özünəməxsus çıxış yolu tapmasına daha təsirli məzmun qazandırmışdır. Bəzən ədib başqa dildən gələn söz və ifadələrlə işlənən məsəllərdən istifadə edir. Məsələn: «Molla Fəzləli» hekayəsində mollanın dilindən verilən «Nə eybi var, hər gecənin bir səhəri və hər zimistanın bir baharı olar (111, 473) ifadəsi qaranlıq dünyada məqsədinə çatmaq üçün avam xalqı aldadan fırıldaqçıları ifşa edir. Müəllif tərəfindən bir priyom kimi istifadə edilən «Hər zimistanın bir baharı olar» ifadəsində zimistan qışla əvəz oluna bilərdi. Ədib Molla Fəzləlinin dilində var va- rizm yolu ilə kinayəsini konkret vəziyyətə uyğunlaş- dırmış, daha mübaliğəli məzmun tonu vermişdir. Yaxud, «Konsulun arvadı» əsərində İran konsulu Xəllaqül- məmalik həzrətlərinin çirkin mənəviyyatını xarakterizə etmək üçün müəllimlərin söhbətində fars dilində verilən məsəl hekayənin satirik məzmununa çox uyğundur. «Bir də, qardaş, bax sözün açığı, sən hara, konsul hara? Sən bir balaca müəllim, o ali bir vücud. Axır deyiblər: – Kəbutər ba kəbutər ta deməyiblər, kəbutər ba xoruz» (111, 477). Hərfi mənada köyərçin göyərçin ilə, ta deməyiblər göyərçin xoruz ilə (60, 278) məsəlinin əslinə müvafiq mənası isə hər işini bab elə, –görən desin ha belə (111, 477) formasındadır. Ədib bu vasitə ilə fikrini məsəl şəklinə salmaq istəmiş və kinayəsini daha qabarıq ifadə etmək məqsədini güdmüşdür. Cəlil Məmmədquluzadə nəsrində ideomatik ifadə-
135
lərin işlənmə dairəsi atalar sözü və məsəllərdən daha geniş yer tutur. İdeomatik ifadələr ədibin nəsr üslubuna canlılıq və lakonizm gətirməklə bərabər, obrazların, xarakterlərin izahında fəal rol oynayır. Fikrimizi kon - kret misallar üzərində əsaslandıraq. «Danabaş kəndinin əhvalatları» əsərində Xudayarbəy övrəti Şərəfə müra- ciətlə deyir: Mən ondan ötrü evlənmirəm ki, mənim göylüm arvad xahiş edir» (111, 304). Bu fikir ideomatik ifadə ilə göstəriş kimi daha qəti görünür, kəskin şərt qoyma, xəbərdarlıq kimi ifadə olunur. Yaxud, «Pəs indi ki, Xudayarbəy bu cür cavab verdi, övrətin qəlbinə belə gəldi ki, ey dili qafil, bəlkə də elə doğrudan sabah bu kişi məni boşadı. Onda pəs mən başıma nə gün ağ lı- yım» (111, 305). Qadınların faciəvi həyatını, hüquq və mənəviyyatının tapdanmasını əks etdirən ideomatik ifadələr qəzəb və sarsıntı ilə ifadə olunur. Eyni əsərdən «…əvvəllər evlənmək söhbəti düşəndə Şərəf bir tikə narahat olub şivən eləməzdi; çünki bilirdi ki, ərinin bir qəpiyi yoxdu ki, versin saqqıza, çeynəsin» (111, 306). Xalq danışığından gələn bu maraqlı ifadə yoxsulluğun, pulsuzluğun bir növ obrazlı şərhinə çevrilərək surətin həmin xatirələri dərin həyəcanla yada saldığını qabarıq şəkildə nəzərə çatdırır. Qadın üzərindəki zülmü şəriət qanunlarına əsaslan- dıraraq öz mənafelərinə uyğun əks etdirən «adil» din xadimlərinin ifşası ideomlarla ifadə olunaraq tutarlı kinayə kimi vurğulanır. «Yoxsa dul övrətin kəbinini ci- cim də kəsər və bir də qazı ağa, indi o övrətin əri gedib Kərbəlaya. Kim nə bilsin, gələ-gəlməyə. Gələndən son-
Yüklə 1,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|