Сяадятъялил
Yüklə 1,13 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.2. Şifahi xalq ədəbiyyatından qaynaqlanan ifadə üslubu
122
ayağının torpağı da ola bilmərəm» (111, 433) təkrirləri ilə dəqiq məqamında məsələyə münasibəti ifadə edərək bəyin mənəviyyatsızlığını emosional şəkildə nəzərə çat- dırır.
Konkret vəziyyətdə konkret bir psixoloji anın əhval-ruhiyyəsinin dəqiq ifadəsi təkrirlərlə hər tipin öz danışıqlarına uyğun seçilir. Məsələn, «Taxıl həkimi» əsərində kəndlilərə kömək üçün gələn taxıl həkiminin erkək ətinin kababını və Qarakənd şərabını içdikdən sonra nə məqsədlə gəldiyini unudaraq getməsi təsvir olunur, «Xudahafiz, salamat qalınız, sağ olunuz, allah ömür versin, salamat qalınız, xudahafiz, xudanasir» (111, 543) – deyə axıra kimi tamamlaya bilmədiyi vida - laşma mərasiminə kəndlilərin «A gədə! A gədə! Həki- min qurdu qaldı!.. Taxıl qurdu qaldı!.. A gədə!.. Ay ha- ray, qaçın həkimin dalınca!.. Qaçın avtomobilin dalıy- ca!..» (111, 543). Müəllif təkrirləri həkimin və kəndlilərin öz danışıqlarında, öz üslublarında ifadə etməyi daha məqsədəuyğun hesab etmiş, həkimin fəaliyyətini, kənd- lilərin əl-ayağa düşməsini, nigarançılığını daha dəqiq və müfəssəl aça bilmişdir. Nəticə olaraq onu qeyd etmək lazımdır ki, bədii təsvir və ifadə vasitələrindən istifadə ədibin satirik üs lu- bunda – a) konkret hissi obrazlılıq, b) bu və digər vasi- tələrdən istifadənin estetik orijinallığı, d) gerçəkliyin dərk edilməsində müəllifin xüsusi bacarığının ifadəsi kimi diqqəti cəlb edən başlıca cəhətlərdəndir.
123
2.2. Şifahi xalq ədəbiyyatından qaynaqlanan ifadə üslubu
Cəlil Məmmədquluzadə ümumxalq dilindən sənət- karlıqla istifadə etmiş, ona yeni həyat və fəlsəfi məna verərək bədii təfəkkürün poetik ifadəsini yaratmışdır. «Burada bütün dil vasitələri elə bir monolitlik yaradıb ki, morfoloji əlamət, sintaktik biçim gözə girmir, oxucu yazıçının çəkdiyi lövhəni bütün detalları ilə görür, obrazın düşüncələrindəki ağrıları, acıları, sevincləri, birər-birər yaşayır... Burada söz söz xatirinə deyilmir, sözün üstündə həyat psixologiyası dayanır. Bədii söz öz axarında olduğu üçün, xalq dilində kökləndiyi üçün doludur, şirəlidir, canlıdır, hərəkətlidir (153, 160). Ədibin nəsrində xalq deyimlərindən istifadə üsul- ları müxtəlifdir. Bu müxtəlifliyi bir sıra ideya-bədii keyfiyyətinə görə üç əsas mərhələdə – a) nağıl və das- tanların üslub əlamətləri, b)atalar sözü, məsəllər və ide - omatik ifadələr, c) alqış və qarğışlardan istifadə üsulu kimi daxili əlaqə, irsi rabitə və ardıcıllıqla qruplaşdır- maq olar. Nağıl və dastan rəvayətlərinin özünəməxsus çərçi- vələri var. Burada daha çox cəmiyyətin ibtidai təsəvvür və təxəyyülü, zaman və məkan sonsuzluğu nəzərə çarpır. Milli həyat tərzi, milli məfkurə ilə zəngin olan Cəlil Məmmədquluzadə əsərlərinin üslub fərdiliyində diqqəti cəlb edən əsas cəhət şifahi xalq ədəbiyyatımızın qədim nümunələrindən olan nağıl və dastanların üslub xüsusiy- yətlərini yazılı bədii nəsrdə realist formada əks
124
etdirməsidir: «O şəhər ki, bu əhvalat orada vaqe olub, Araz çayına yavıq Azərbaycan şəhərlərinin biridir. Və necə ki, dindar İran torpağının qonşusu, bu şəhərin əhalisi də iman əhillərindən bir zərrə qədərincə geri qa- lan deyillər: demək olar ki, əhalinin küllisi allah-təala təyin etdiyi ibadət və rəyazətində bərqərar, namazi- yomiyyə öz vaxtında; hətta nafilə namazları və sairə sünnəti namazlarını cabəca edən müqəddəs bir camaat- dırlar» («İki ər»), (111, 589). Sadəlik, təbiilik, obrazlılıq və reallıq burada çox qüvvətlidir. Nağıl və dastanlarda olduğu kimi səmimi deyim tərzində adi söhbət intonasiyası güclüdür. Belə maraqlı söhbət tərzli rəvayətlər oxucunu nəql edilən hadisələrə daha çox cəlb edir, bu hadisələrin özünə də təbiilik və reallıq gətirir. «İndi keçək nağılımıza» («Saqqallı uşaq») (111, 552), «On-on iki il bundan qabaq bir allah bəndəsi yaşıyırdı ki, onun ismi Hacı Ramazan idi» («İki ər»), (111, 589), «Günlərin bir günü Məhəmməd Həsən əmi sübh tezdən yuxudan durub, ge- yinib, namaz qılıb çıxdı bir həyəti dolandı» («Danabaş kəndinin əhvalatları»), (111, 267), «Keçmiş günlərin bir günü qış fəsli idi. Gecədən üç-dörd saat keçmişdi» («Danabaş kəndinin əhvalatları»), (111, 290) və s. Bəzən ədib nağıllarda olduğu kimi bir hadisədən başqa hadisəyə keçid yaratmaq üçün obyektiv təsvirlərdən istifadə edir, həyatın doğru, tipik inikası reallıqla qədimlərdən gələn və davam edən bir keyfiyyət fonunda bədii obrazların, hadisələrin təsvirini tamamlayır. «Məhəmməd Həsən əmi eşşəyi gətirməkdə olsun, görək
125
pəs bu şəxs kimdir və nəçidir» («Danabaş kəndinin əh- valatları»), (111, 269). «Hələ Xudayarbəy şəhərdə qalmalı olsun, keçək Danabaş kəndinə və Zeynəbin matəmindən başlayıb, deyə-deyə gələk çıxaq başa» («Danabaş kəndinin əhvalatları»), (111, 288), «Vallahi, billahi, Məhəmməd Həsən əminin eşşəyinin itməkliyi bir qəribə əhvalatdır ki, nağıl edim, siz də qulaq verib ləzzət aparasınız» («Danabaş kəndinin əhvalatları»), (111, 264). «Bədii nəsrimizin inkişafı tarixində xalq dastan və nağıllarının kompozisiya xüsusiyyətlərindən bu şəkildə istifadənin ilk nümunəsini İ.Qutqaşınlı vermişdir (132, 27). Məsələn, əsərin başlanğıc hissəsində ədib bizə Səadət xanımdan danışarkən birdən-birə «Bəyin ailəsini dərvişin yolunu gözləməkdə qoyaq», yaxud «indi sizə kimdən deyim, Əsgər ağanın atası Kazımdan» – deyə- rək, Azərbaycan xalq nağıllarında və dastanlarında ol du- ğu kimi, gözlənilməz bir dönüşlə yeni bir hadisənin izahına keçir» (43, 144). Xalq sənətkarlarının əsrlər bo- yu seçib işlətdiyi formalar cilalanmış bir üslubda Cəlil Məmmədquluzadə nəsrində də əhvalatların bədii emos- sional təsirini artırmış, əsas hadisələri reallaş dıraraq əsərlərin emossionallığını daha da qüvvətləndirmişdir. Ədibin yaradıcılıq yolunda irsiyyət və davamiyyəti, yəni nağıllarda əsrlər boyu sabitləşən ənənəvi forma komponentlərindən məharətlə istifadəni aşkar görə bili- rik. Nağıllar, bir qayda olaraq, müqəddimə ilə başlayır. «Bu hissə pişrov adlanır» (44, 189). Xalq sənətkarları bacardıqca müqəddiməni maraqlı qurur, çox təsirli
Yüklə 1,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|