T. C. İStanbul üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ tarih ana biLİm dali

Hazar Kağanı’nı Müslüman din adamlarını kabul etmeye zorlamıştır
3
. Hazar 
Kağanı, kısa bir süre sonra düşmanının dinini reddetmiş, fakat bununla birlikte 
İslamiyetin Hazar Kağanlığı sakinleri arasında yayılmasına müdahalede 
bulunmamıştı
4
. En azından VIII. yüzyıl başı itibariyle İslam dini Hazar Kağanlığı 
topraklarına girmişti. Üstelik Hazar topraklarına çok sayıda Orta Asyalı Müslüman 
misyoner-tüccarlar da gelmekteydi. Bu konuda V. V. Bartold şöyle demektedir:  
 
“Harezmliler eski devirlerden beri göçebe kavimlerle ticaret yapıyorlardı.  İslam 
devrinde bu ticaretin daha çok genişlemesi icap ederdi. Muhtemelen Sibirya’daki Müslüman 
kolonilerinin kurulmasına Harezmliler katılmışlardır. Lakin bunların faaliyeti özellikle batı 
ve kuzey-batı taraflarına o zamanlar Bulgar ve Hazarların yerleşmiş olduğu  İtil (Nehri) 
havzasına yönelmiş idi… Hazar memleketinde ve özellikle “İdil” ağzındaki “İtil” şehrinde 
kalabalık sayıda Müslüman tüccarları bulunuyordu”
5
.  
 
İşte bu Müslüman tüccarların  İslamiyeti Hazar Kağanlığı hâkimiyetindeki 
Bulgar nüfusu arasında yaydıklarına şüphe yoktur. Nitekim X. yüzyıl İslam yazarları 
Hazar Kağanlığı’nın merkezi olan İtil  şehrinde 10 Binden fazla Müslümanın 
yaşadığını ve burada 30 adet mescit bulunduğunu söylemektedirler
6
. Arap âlemi ve 
Orta Asya’nın  İtil Bulgarları için özel bir önemi vardı. Zira İslamiyet buralardan 
yayılıyordu. Dinle birlikte İtil Bulgarlarına  İslam aleminin bütün kazanımları da 
sızıyordu. Müslüman tüccarlar genellikle ticaretle misyonerlik faaliyetlerini 
birleştiriyorlardı
7
. Bu arada İslamiyete daha önce giren Harezmli Türklerin de 
Bulgarların Müslümanlaşmasına katkıda bulunduklarını belirtmek gerekir. Ortaçağ 
Arap yazarı İzzeddin Bin el-Esir’in şu rivayetini de burada belirtmek yerinde olur:  
 
“Hazarlar, hicri 254 (867-868) yılında  İslamiyeti kabul ettiler. İslamiyeti kabul 
etmelerinin sebebi şudur: Türklerden olan bir halk ile savaşıp, Harezm halkından yardım 
                                                 
3
L. N. Gumilev, Drevnie Turki, Moskova, İzd. Nauka, 1993, s.61. 
4
M. İ. Artamanov, Hazar Tarihi Türkler, Yahudiler, Ruslar, Çev. D. Ahsen Batur, 2. bs., İstanbul, 
Selenge Yayınları, 2004, s.343. 
5
V. V. Barthold, Orta-Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, Yay. Haz. Kazım Yaşar Kopraman-
İsmail Aka, Ankara, AKDTYK TTK Yayınları, 2006, s.48. 
6
Ramazan  Şeşen,  İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, 2. bs., Ankara, 
AKDTYK TTK Yayınları, 2001, s.166.  
7
B. N. Zahoder, Kaspiyskiy Svod Svedeniy O Vostoçnoy Evrope Gorgan i Povoljye v IX-X vv., 
T.I, Moskova, İzd. Vostoçnoy Literaturı, 1962, s.44. 
 
87

---

istediler. Harezmliler: “siz kâfirsiniz Müslüman olsaydınız size yardım ederdik” dediler. 
Onlar Müslüman oldular fakat Hakanları kendi dininde kaldı”
8
. 
 
İngiliz İslam tarihi uzmanı T. W. Arnold İtil Bulgarlarının kuzeyin kürk ile 
diğer malları üzerine ticaret yapan Müslüman tacirler aracılığıyla  İslam dinine 
girdikleri kanısındadır
9
.  İslamiyetin Bulgarlar arasında yayılmasının sebebini 
yalnızca ticaretle açıklamak şüphesiz meseleye yetersiz bir bakıştır. Bu mana da N. 
Yazıcı’nın açıklaması oldukça tatmin edicidir:  
 
“İslamın kabulünün en önemli etkeni doğrudan onun kendisi, yani içerdiği 
mükemmel esaslar olmalıdır. Bu mükemmel esasların muhataplarına ulaştırılmasında 
kullanılan başlıca yöntem ve vasıtalarsa  şunlardır: Ticaret, tasavvuf, toplum önderlerinin 
kabul ve teşvikleri, yerli dil ve mahalli unsurların kullanılması, ayrıca evlilik, evlat edinme 
gibi diğer bir kısım vasıtalardır. Bunlar içerisinde Bulgarlar arasında İslamın yayılmasında 
en önemli ve tabii ki en bilinen vasıta ticaret olmalıdır”
10
. 
 
İslamiyetin  İtil Bulgar ülkesine Orta Asya’dan Müslüman tüccarlar 
aracılığıyla girdiğine dair belirtiler vardır. Nitekim X-XI. yüzyıl Arap coğrafyacıları 
Bulgarların Samani Emirliği’yle olan ve X. yüzyılın ilk yarısından itibaren en 
yüksek ekonomik gelişim ve kültürel ilerleme seviyesine ulaşan canlı ticari 
bağlantılarını haber vermektedirler
11
. Bu konuda İtil Bulgar topraklarında bulunan 
çok sayıda Arap ve Samani para kalıntıları da örnek gösterilebilinir. B. D. Grekov 
ve N. F. Kalinin bu durumu şöyle ifade etmişlerdir: “İtil Bulgar ülkesi X. yüzyılda 
Samani Emirliği’nin paralarıyla dolmuştu…”
12
.  Bundan dolayı ilk İtil Bulgar 
                                                 
8
Şehabeddin-i Mercani, Müstefâdü’l Ahbâr Fi Ahvâl-i Kazan ve Bulgar (Kazan ve Bulgar’daki 
Durum Hakkında Faydalanılan Haberler), Metni Yay. E. N. Hayrulin,  Türkiye Türkçesine Akt. 
Dr. Mustafa Kalkan, Ankara, AKDTYK AKM Yayınları, s.87. 
9
Thomas Walker Arnold, İslâm’ın Tebliğ Tarihi, Çev. Bekir Yıldırım /Cenker İlhan Polat, İstanbul, 
İnkılâb Yayınları, 2007, s.318. 
10
Nesimi Yazıcı, “İdil (Volga) Bulgar Hanlığı’nda İslamiyet”, Türkler, C.IV, Ankara, Yeni Türkiye 
Yayınları
,
 2002, s.395. 
11
Hvolson, İzvestiya O Hazarah, Burtasah, Bolgarah, Madyarah, Slavyanah i Russah Abu-Ali 
Ahmeda Ben Omar İbn-Dasta, Po Rukopisi Britanskogo Muzeya v Pervıy Raz İzdal, Perevel i 
Obyasnil D. A. Hvolson, S. Peterburg, 1869,  s.24;  Puteşestvie Abu-Hamida al-Garnati v 
Vostoçnuyu i Tsentralnuyu Evropu (1131-1153 gg.), Publikatsiya O. G. Bolşakova, A. L. 
Mongayta, Moskova, Glavnaya Redaktsiya Vostoçnoy Literaturı, 1971  s.31; A. YA. Garkavi, 
Skazaniya Musulmanskih Pisateley O Slavyanah i Rusah (s Kontsa VII Veka Do Kontsa X 
Veka), S.Peterburg, 1870, s.219. 
12
B. D. Grekov, N. F. Kalinin, “Bulgarskoe Gosudarstvo v Domongolskoe Zavoevanie”, Materialı 
Po İstorii Tatarii, Kazan, Tatknigoizdat, 1948, s.133. 
 
88

---