T. X. Boltayev, Q. Raxmonov, O. M. Akbarov geoaxborot tizimining ilmiy asoslari o’quv qo'llanma Toshkent 2019

Geoaxborot tizimining ilmiy asoslari
49 
Toʻgʻri burchakli koordinata sistemasi. 
Kichik hududlarning planini 
olishda va katta aniqlik talab qilinmaydigan hisoblarda toʻgʻri burchakli yassi 
koordinata hamda qutbiy koordinata sistemalaridan foydalaniladi. 
Toʻgʻri burchakli yassi koordinata sistemasida nuqtalarning bir-biriga 
nisbatan oʻrni oʻzaro perpendikular ikki chiziqning kesishgan nuqtasiga nisbatan 
aniqlanadi. Oʻzaro perpendikular ikki chiziqcha koordinata oʻqlari, ularning 
kesishgan nuqtasiga esa koordinata boshi deyiladi. Bu koordinata sistemasi dekart 
toʻgʻri burchakli yassi koordinata sistemasi deyiladi. 
Bu sistemada vertikal chiziq – ordinata (
Y
), gorizontal chiziq – abssissa (
X),
geodeziyada esa aksincha, vertikal chiziq – abssissa 
X
, gorizontal chiziq – 
ordinata 
Y
deb qabul qilingan. 
O
– koordinata boshi, 
X
oʻqi – abssissa shimolga 
yoʻnalgan, 
Y
oʻqi – ordinata sharqqa yoʻnalgan.
Qutbiy koordinata sistemasi.
Agar toʻgʻri burchakli koordinata 
sistemasidagi oʻzaro perpendikular 
X
va 
Y
oʻqlar oʻrniga faqat 
X 
oʻqi va 
koordinata boshlanish nuqtasi 
O
olinsa, qutbiy koordinata sistemasi hosil boʻladi.
Biror 
S
nuqtaning qutbiy nuqtaga nisbatan oʻrnini aniqlash uchun bu 
nuqtani qutbiy nuqta bilan tutashtiruvchi chiziqning uzunligi 
OS
va qutbiy oʻq 
OX
bilan 
OS
chiziq orasidagi burchak 

oʻlchanadi. Bunda 
OS
chiziq– radius 
vektor,

–oriyentirlash burchagi. 
2.6.
 
Oʻzbekistonda qoʻllaniladigan koordinata sistemalari 
Oʻzbekiston 
Respublikasi 
iqtisodiyotining 
bir 
qator 
tarmoqlari 
(Oʻzyergeodezkadastr, Favqulodda vaziyatlar vazirligi, qurilish va transport 
tashkilotlari hamda boshqalar) amaliy masalalarini yechishda geodezik kenglik, 
uzunlik va ortometrik balandlikdan iborat boʻlgan koordinata asosi zarur. Ammo 
hozirgi kunda respublikamizda yer sirtida joylashdan GNSS kosmik tizimi kabi 
global vaqt-koordinata hisoblash tizimi mavjud emas. Boshqa tomondan esa yer 
tayanch koordinatalar sistemasi bilan geoidning fizik sirti orasidagi bogʻliqlik 
yetarlicha aniqlik bilan topilmagan.
Mehnat unumdorligini oshirish va boshlangʻich geodezik ma’lumotlarni 
toʻplash bilan bogʻliq xarajatlarni kamaytirish maqsadida geodezik asos bilan 

---