Ta’lim mazmuni. Mavzu rejasi

---

Ta’lim mazmuni.
Mavzu rejasi: 
1.
Ta’lim mazmuni tushunchasining umumiy xususiyatlari. 
2.
Ta’llim mazmunini loyihalash tamoyillari va mezonlari. 
3.
Ta’lim mazmunini belgilab beruvchi me’yoriy hujjatlar.
Ta’lim mazmunini tanlab olishga umumiy yondashuvlar: 
1.Ta’lim mazmuni tushunchasining umumiy xususiyatlari. Ta’lim mazmuni 
tushunchasi. Ta’lim mazmuni deganda o‘quvchilarning egallashi lozim bo‘lgan bilim, 
ko‘nikma, malaka va kompetentsiyalarning aniq belgilangan hajmi va ko‘lami tushiniladi. 
Ta’lim mazmuni tarkibida quyidagilar aks etadi: olam va inson haqidagi bilimlar; 
faoliyatni amalga oshirish usullari; ijodiy faoliyat tajribasi; atrof-muhitga emotsional-
faoliyat tajribasi. 
Ta’lim mazmuni takomillashib borish tavsifiga ega bo‘lib, uni aniqlovchi asosiy 
omillarga quyidagilarni kiritish mumkin: 
1)
jamiyatda fan, texnika va madaniyatning rivojlanganlik darajasi; 
2)
jamiyat tomonidan qo‘yiladigan ijtimoiy buyurtma; 
3)
ta’limninq maqsad va vazifalari; 
4)
innovatsion rivojlanish darajasi; 
5)
axborotlarning hajmi va ko‘lami; 
6)
o‘quvchilarning yosh xususiyatlari. 
Zamonaviy sharoitda fan va texnika rivoji ta’lim va uning natijalariga qo‘yiladigan 
talablarni tubdan o‘zgartirishni talab etmoqda va ana shu asosdan kelib chiqqan holda 
ta’lim mazmunini modernizatsiyalashni davrning o‘zi pedagoglarning oldiga muhim 
vazifa qilib qo‘ymoqda. Hozirgi vaqtgacha ta’lim mazmunini loyihalash tizimli-faoliyatli 
yondashuvga asoslangan bo‘lsa, umumiy o‘rta ta’lim maktablarining maqsadini 
o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirish tarzidan o‘z-o‘zini 
rivojlantirishga qaratilgan kompetensiyalarni kompetentli-faoliyatli yondashuvga 
asoslanishdan kelib chiqqan holda belgilash talab etilmoqda. Chunki umumiy o‘rta ta’lim 
maktablarida tashkil etilayotgan o‘quv-tarbiya jarayonining mohiyati o‘quvchilarning 
ehtiyojlari va qobiliyatlarini rivojlantirish emas, balki o‘quv fanlari bo‘yicha asosan 
bilimlarni axborot-verbal tarzda yetkazish, ko‘nikma va malakalarni shakllantirishdan 
iborat bo‘lib qolmoqda. Bunday reproduktiv tarzda o‘zlashtirilgan ma’lumotlar 
o‘quvchining amaliy faoliyat tajribasini rivojlantirishga yetarlicha imkon bermaydi. 
Oqibatda o‘quvchilarda juda ko‘p axborotlarning behuda jamg‘arilayotganligi, ta’limning 
samarasi past bo‘lishi va uning real voqelikka mos kelmasligi kabi tafovutlar ko‘zga 
tashlanmoqda. Aniqrog‘i, o‘quvchi real hayotdan uzoqlashib qolgandek, uning oldiga 
faqat ilgaridan to‘plangan axborotlarnigina o‘zlashtirish maqsadi qo‘yilgandek tuyuladi. 
Ta’limning maqsadini bunday tarzda belgilash o‘quvchining faolligini cheklab qo‘yadi, 
oqibatda uning ham shaxsiy, ham ijtimoiy jihatdan anglangan ma’nosi yo‘qoladi. 
Bunday muammoli vaziyatdan chiqishning yagona yo‘li umumiy o‘rta ta’limda 
yangicha, ya’ni kompetent yondashuvni joriy etishdir. Albatta, umumiy o‘rta ta’lim 
tizimiga kompetent yondashuvni joriy etish, eng avvalo, uni ilmiy jihatdan har tomonlama 
chuqur o‘rganishni taqozo etadi. Garchi umumiy o‘rta ta’lim uchun kompetent 
yondashuvni fenomen sifatida talqin etish mumkin bo‘lsada, u pedagogika fanida chuqur 
anglab yetilganligi va o‘z o‘rniga ega ekanligini alohida ta’kidlab o‘tish lozim. Ayniqsa, 
so‘nggi vaqtlarda ta’limga doir muammolarni tahlil etishda «kompetensiya», 
«kompetentlik», «tayanch kompetensiyalar» kabi atamalardan keng foydanilmoqda. 

---

Pedagogik hamjamiyatda kompetensiya va kompetentlik, ulardan qaysi biri tanyach 
(universal) hisoblanishi, ularni shakllantirish va baholash usullarini aniqlash jarayoni 
jadallik bilan bormoqda, mazkur tushunchalarni aniqlashtirish bo‘yicha qizg‘in 
munozaralar davom etmoqda. 
Kompetent yondashuv o‘quvchidan alohida-alohida bilim va ko‘nikmalarni 
o‘zlashtirishni emas, balki ularni yaxlitlikda egallashni talab etadi. Mazkur talab bilan 
bog‘liqlikda o‘z navbatida o‘qitish metodlarini tanlash tizimi ham o‘zgarishga uchraydi. 
O‘qitish metodlarini tanlash va amaliyotda qo‘llash o‘z navbatida ta’lim jarayonida 
qo‘yiladigan talablarga muvofiq keladigan kompetensiya va funktsiyalarni 
takomillashtirishni talab etadi. 
Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, kompetent yondashuv umumiy o‘rta ta’limni 
modernizatsiyalash nuqtai nazaridan yangi pedagogik voqelik hisoblanadi. Mazkur 
yondashuv doirasida amaliy faoliyat tajribasi, kompetensiya va kompetentlikni didaktik 
birliklar sifatida ko‘rib chiqish hamda ta’limning an’anaviy uch elementi (triada) - «Bilim 
- Ko‘nikma - Malaka»ni oltita birlik (sikstet) - «Bilim - Ko‘nikma - Malaka - Amaliy 
faoliyat tajribasi - Kompetensiya - Kompetentlik» tarzida tahlil etilishi talab etiladi. 
Kompetentsiyaviy yondashuvda ta’limning an’anaviy uch elementi (triada) - «Bilim 
- Ko‘nikma - Malaka»ni oltita birlik (sikstet) - «Bilim - Ko‘nikma - Malaka - Amaliy 
faoliyat tajribasi - Kompetensiya - Kompetentlik» tarzida tahlil etish talab etiladi. 
Umumiy o‘rta ta’limda kompetent yondashuvni tatbiq etish haqida gap ketganda, 
kasbiy ta’limdan farqli ravishda «umumta’limiy kompetensiya» tushunchasini ta’lim 
amaliyotiga tatbiq etish maqsadga muvofiqdir. Chunki umumta’lim maktabi o‘quvchisi 
hali ma’lum bir kompetensiyani o‘zida to‘liq aks ettira olmasa ham, uning ayrim 
komponentlarini amalga oshirishga qodirdir. 
O‘quvchi uchun kompetensiya - bu uning kelajak obrazi, o‘zlashtirish uchun aniq 
mo‘ljal(orientir). Biroq maktab ta’limi davrida o‘quvchida «yuksak» kompetensiyalarning 
ayrim elementlari shakllanadi, nafaqat u kelgusi faoliyatga tayyorgarlik, balki hozirgi 
bosqichda muvaffaqiyatli ijtimoiylashuv uchun mazkur kompetensiyalarni umumta’limiy 
nuqtai nazardan o‘zlashtiradi. 
Umum ta’limiy kompetensiyalar maktabda o‘qitiladigan fanlarni o‘zlashtirishga 
yo‘naltirilgan faoliyatning tarkibiy qismi sifatida qaralishi hamda uning maqsadini to‘liq 
ro‘yobga chiqarishni ta’minlay olishini e’tirof etish maqsadga muvofiqdir. Yana shuni 
alohida ta’kidlab o‘tish joizki, maktab ta’limi davrida o‘quvchi eng asosiy - fuqarolik 
kompetensiyasini o‘zlashtiradi va ta’limning keyingi bosqichlarida ham mazkur 
kompetensiyaning yetakchilik roli saqlanib qolishi zarur. 
2.Ta’lim mazmunini loyihalash tamoyillari va mezonlari. Ta’lim mazmunini 
loyihalash quyidagi umumiy tamoyillarga muvofiq amalga oshiriladi: 
Ta’lim mazmunining barcha elementlarining jamiyat, fan, madaniyat va shaxs 
rivojlanishi talablariga mos bo‘lishi tamoyili. Bu tamoyil ta’lim mazmuniga an’anaviy 
bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalar bilan birga jamiyatning rivojlanganligi, ilmiy bilim, 
madaniy hayot darajasi va shaxsning rivojlanish imkoniyatlarini aks ettiruvchi fanlarni 
kiritishni talab etadi. 
Ta’lim mazmunining tashkiliy-jarayon bilan aloqadorlik tamoyili. Bu tamoyil ta’lim 
mazmunini tanlashda bir tomonlama yondashishni rad etadi. U aniq bir o‘quv jarayonini 
amalga oshirish bilan bog‘liq tashkiliy shart-sharoitni hisobga olishni ko‘zda tutadi. Bu 
umumiy o‘rta ta’lim mazmunini loyihalashtirish jarayonida taqdim etish va o‘zlashtirish 

---

tamoyillari, texnologiyasi, darajasi va u bilan bog‘liq xatti-harakatlarni hisobga olish 
kerakligini anglatadi. 
Ta’lim mazmunining yaxlit strukturaga aloqadorlik tamoyili. Bu tamoyil ta’lim 
tizimining turli bosqichlarida nazariy bilimlarning berilishi, o‘quv fani, o‘quv materiali, 
pedagogik faoliyat, o‘quvchi shaxsi kabi komponentlarining o‘zaro mosligini ko‘zda 
tutadi. 
Ta’lim mazmunini insonparvarlashtirish tamoyili. Bu tamoyil birinchi navbatda 
o‘quvchilarning umuminsoniy va milliy madaniyatni faol ijodiy va amaliy o‘zlashtirishlari 
uchun shart-sharoitlar yaratish bilan bog‘liqdir. Buning uchun insonparvar g‘ oyalar 
umumiy ta’limmazmuniga singdirilishi kerak. Bu esa o‘z navbatida ijtimoiy-gumanitar va 
tabiiy-ilmiy fanlarning o‘zaro bog‘liqligi va o‘zaro munosabatlari tamoyilining 
o‘zgartirilishini talab etadi, uning asosini shaxsga yo‘nalganlik tashkil etishi zarur. 
Ta’lim 
mazmunini 
fundamentallashtirish 
tamoyili 
ta’limni 
insonparvarlashtirishdagi to‘siqlarni yo‘qotishga imkon beradi. U ijtimoiy-gumanitar va 
tabiiy-ilmiy bilimlarni birlashtirish, ketma-ketlikni o‘rnatish va fanlararo aloqalarni 
o‘quvchilarning idrok etishi va amaliy faoliyat metodologiyasining mohiyatini anglab 
yetishlariga tayanishni talab etadi. 
Ta’lim mazmunining ketma-ketligi tamoyili. Mazkur tamoyil ta’lim mazmunini 
o‘sib boruvchi yo‘nalishda rejalashtirishdan iborat bo‘lishini anglatadi, bunda birinchi 
navbatda har bir yangi bilim avvalgisiga tayanadi va undan kelib chiqadi. 
Ta’limning mazmuni muntazamligi tamoyili. Ushbu tamoyil o‘rganilayotgan 
bilimlar va shakllantirilayotgan malakalar va kompetentsiyalarni yagona tizimdagi o‘rni, 
umumiy o‘rta ta’ lim, barcha o‘quv kurslari va yaxlit mazmunning bir-biriga hamda 
umuminsoniy, milliy madaniyat tizimi aloqadorlikda ko‘rib chiqishni ko‘zda tutadi. 
Ta’lim mazmunining o‘quvchilar yosh xususiyatlariga mosligi tamoyili. Mazkur 
tamoyil ta’lim mazmunini loyihalashda o‘quvchilarning yosh xususiyatlari va tayyorgarlik 
darajasini hizobga olishni ko‘zda tutadi. Ma’lum bir yosh davriga mos bilim, ko‘nikma, 
malaka va kompetentsiyalar tizimi ta’lim mazmunida aks ettiriladi. 
Ta’lim mazmunini loyihalashtirishda quyidagi mezonlarga asoslaniladi: 
ta’lim mazmunini mustaqil fikr yuritish va axborot iste’moli madaniyatini 
shakllantirish ehtiyojiga muvofiq loyihalashtirish; ta’lim mazmunining aniq ilmiy va 
amaliy ahamiyat kasb etishi; ta’lim mazmunining murakkablik darajasini hisobga olish, 
o‘quvchilar imkoniyatlarining mavjud o‘quv dasturlariga mosligi; ta’lim hajmining uni 
o‘rganishga ajratiladigan vaqtga mosligi; ta’lim muassasalari moddiy-texnik bazasining 
zamonaviy talablarga javob berishi; 
ta’lim mazmunini loyihalashda ilg‘or xorijiy tajribalarni hisobga olish. 
3.Ta’lim mazmunini belgilovchi me’yoriy hujjatlar. Ta’lim mazmunini belgilab 
beruvchi eng asosiy me’yoriy hujjat Davlat ta’lim standartidir. O‘quv reja, o‘quv dasturi, 
malaka talablari umimg tarkibiy qismiga kiradi. 
«Standart» ingliz tilidan tarjima qilinganda «me’yor», «namuna», «andoza», 
«model» ma’nolarini anglatadi. Standart yordamida, respublika miqyosidagi turli ta’lim 
muassasalarida ta’limning barqarorlik darajasini ta’minlashga erishiladi, o‘quv ishlari 
normativlari moslashtiriladi, o‘quvchilarning bilimlarini baholash mezonlari ishlab 
chiqiladi.