160
/ Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu
yayılma unsuru, gerileme dönemlerinde ise bir felaket nedeni olmuĢtur
3
.
Türk Tarihi‟nde yaĢanan göçlere sahne olan bölgelerden biri de
Irak‟tır. Irak Devleti‟nin, coğrafi, tarihi, kültürel ve etnik özellikler dikkate
alınmadan kurulmuĢ olması, günümüz dünyasında yaĢanan nüfus
hareketliliğinin nedenlerinin baĢında gelmektedir.
Jeopolitik ve jeostratejik önemi, ekonomik kalkınmıĢlığı, insan
haklarını gözetmesi, oturmuĢ hukuk sistemi, görece istikrarlı siyasî yapısı,
kıtalararası ve uluslararası kavĢakta bulunması gibi faktörler Türkiye‟yi
göçmenler için bir çekim merkezi yapmıĢtır. Bu göçlerin çoğunluğunu ise
Osmanlı
Devleti‟nden
ayrılarak
kurulan
devletlerin
vatandaĢları
oluĢturmuĢtur. Bu durum Osmanlı‟nın tarihî mirası üzerinde kurulan
Türkiye‟nin, göçler hususunda da aynı misyonu devam ettirdiğini göstermiĢtir.
Diğer taraftan serbest göçmenler Türk vatandaĢlığına çok daha kolay
geçmiĢlerdir. Bunlar Türkiye‟den herhangi bir maddî yardım talebinde
bulunmadan kendi imkânlarıyla gelip, yerleĢtikleri için ilk etapta devlete
maliyetleri de olmamıĢtır
4
. Bakanlar kurulu kararına da lüzum görülmeyen
serbest göçmenler için, göçmen adayına bir Türk vatandaĢının kefalet etmesi
kâfi gelmiĢtir. Genelde Türk soylu olan Iraklı göçmenlerde bu uygulamaya sık
rastlanmıĢtır.
a. Irak‟ın Demografik Yapısı
Irak‟ta sağlam nüfus istatistiklerinin düzenlenmemiĢ olması, ülkede
yaĢayan toplulukların kendi nüfuslarını fazla gösterme yarıĢına girmelerine yol
açmıĢtır. Günümüzde Irak‟ta söz sahibi olan gruplar, kendi nüfuslarını var
olandan fazla göstererek meĢruiyet kazanma eğilimindedirler.
XIX. yüzyılın sonlarında Irak‟ın nüfusu 3,5 milyon civarındadır.
Büyük çoğunluğu göçebe ve konar-göçer aĢiretlerden oluĢan bölgede nüfus,
dini ve etnik bakımdan da bölünmüĢtür
5
. 1921‟de toplam nüfusu 2.500.000
olarak tahmin edilen Irak‟ta 1947, 1957, 1965, 1977 ve 1981 yıllarında genel
nüfus sayımı yapılmıĢtır. 19 Ekim 1947‟deki sayıma göre 4.816.165 kiĢiden
oluĢan Irak nüfusu, 1957 sayımına göre 6.339.960 kiĢiden ibarettir. 1957
3
TGMDF, Göç‟ten Konular I, Ġstanbul 1962, s. 31.
4
EGM YHĠDB, a.g.e., s. 9.
5
Gökhan Çetinsaya, “XIX Yüzyılda Irak‟ta Osmanlı Ġdaresi”, Milletlerarası Ortadoğu, Kaos
mu, Düzen mi Konferansı, 9-10 Ocak 2004-Ġstanbul, Ġstanbul 2004, s. 143.
Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu
/ 161
sayımında ülkede 500.000 (% 8.94) Türkmen‟in yaĢadığı belirtilmiĢtir
6
. Ancak
daha sonra Irak‟ta yayımlanan resmi kaynaklar Türklerin oranını % 2 olarak
vermiĢtir. Aydın Beyatlı‟nın tahminine göre ise Türklerin gerçek oranı %
13‟tür
7
.
2003 yılı ABD iĢgali öncesindeki son sağlıklı verilere göre 24,5 milyon
nüfuslu Irak‟ın % 60-65‟i Araplardan, % 15-20‟si Kürtlerden, % 10-13‟ü
Türklerden, % 4‟ü Süryanilerden ve % 3‟ü de diğer etnik gruplardan
oluĢmaktadır
8
. Nüfusun % 55-60‟ı ġiîlerden oluĢmaktadır. ġii nüfusun
çoğunluğu Arap kökenlidir. Kürtlerin çoğunluğu ise ġafii mezhebindendir.
ġiiler içerisinde Türkler önemli bir orana sahiptir (% 25-30)
9
.
Orta ve Güney Irak‟ta yaĢayan Araplar genelde kentleĢmiĢken,
kuzeyde yaĢayan Kürtler ise daha ziyade kırsala uyum sağlamıĢtır. Muazzam
petrol yatakları ve kullanılabilir bol su kaynaklarına rağmen, BM Ġnsani
GeliĢme Endeksi‟nde Irak‟ın sıralaması 1991‟de 76 iken, 2001‟de 127‟ye
gerilemiĢtir
10
.
Irak‟taki Türkler genellikle Türkiye‟nin Irak ve Suriye ile olan
sınırından baĢlayarak Bağdat‟a kadar olan 50 km geniĢliğinde ve 250 km
uzunluğundaki bir alanda Araplarla Kürtler arasında yaĢamaktadırlar
11
.
Kuzeyinde Kürtlerin, güneyinde ise Arapların bulunduğu Türklerin yaĢam
alanları Anadolu‟nun doğal bir uzantısı görünümündedir.
6
Mehmet Saray, Türkmen Tarihi, Ġstanbul 1993, s. 12-13.
7
Aydın Beyatlı, “Dünden Bugüne Irak Türkmenleri”, Yeni Hayat, Y. 2, S. 15-16, Ocak-
ġubat 1996, s. 16; Türkiye‟deki Irak Milli Türkmen Cephesi Temsilcisi Mustafa Ziya,
Irak‟taki Türk nüfusunun 2.600.000 olduğunu belirtmiĢtir ki bu rakam ülkenin % 12‟sine
tekabül etmektedir. H. Tarık Oğuzlu, The Turkomans of Iraq as a Factor in Turkish Foreign Policy,
Socio-Political and Demographic Perspectives, Ankara 2001, s. 10.
8
Joseph Sassoon, The Iraqi Refugees, London 2009, s. 23.
9
Güçlü Demirci, “Irak‟taki Türkler”, Irak Dosyası, C. II, Ġstanbul 2003, s. 103; Memduha
Demirel, Irak Yönetiminde Türkmenler, (GÜ. SBE, BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi), Ankara
2000, s. 68.
10
UNHCR, “Iraq Revised Appeal”, Geneva July-December 2003, s. 4.
11
Ekratü‟l-Vizareti‟l-Maarif, Ahvali‟l-Irak: El-Ġctimaiyye ve‟l-Ġktisadiyye, Bağdat 1951, s. 23;
Suphi Saatçi, “Irak Türkmenlerinin Ġki AteĢ Arasındaki Kaderi DeğiĢmeyecek mi?”, Türk
Yurdu, C. XXI, S. 169, Eylül 2001, s. 10; Nadir Devlet, “Irak Türkîleri”, DoğuĢtan Günümüze
Büyük Ġslam Tarihi, (Ed.: Hakkı Dursun Yıldız), C. Ek, Ġstanbul 1993, s. 444; G. Demirci,
“Irak‟taki Türkler”, s. 107; Bilgay Duman, Irak‟ta Türkmen Varlığı, ORSAM, Rapor No. 33,
Ankara Mart 2011, s. 9.