Tarixi Məzmunu 1830
XIX ƏSRİN İKİNCİ YARISI – XX ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ BURJUA İSLAHATLARI
Yüklə 219,04 Kb. Pdf görüntüsü
|
XIX ƏSRİN İKİNCİ YARISI – XX ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ BURJUA İSLAHATLARI
Məzmunu 1865 Kənd cəmiyyətləri haqqında qanun qəbul edildi. Bu qanuna əsasən Rusiyadan fərqli olaraq, Azərbaycanda hüquqları xeyli məhdud olan vahid kənd idarəsi yaradıldı, kənd cəmiyyətini kətxuda, cəmiyyətə daxil olan ayrı-ayrı kəndləri isə onun köməkçiləri idarə etməli idilər, kənd idarəsinə 3 il müddətinə, yaşı 25-dən yuxarı olan kəndlilər seçilə bilərdilər, kənd idarəsinə vəzifəyə seçilənlər qubernator tərəfindən təsdiq olunmalı idi, kənd cəmiyyətinin ali orqani kəndlilərin yığıncağı idi
Şimali Azərbaycanda məhkəmə islahatı keçirildi. İslahata əsasən keçmiş silki məhkəmələr ləğv edildi və bütün silklər üçün vahid məhkəmələr yaradıldı, məhkəmə iclasları rus dilində aparılır, hakimlər isə yalnız ruslardan təyin olunurdu. Hökumət Rusiyaya nisbətən Şimali Azərbaycanda məhkəmə islahatını yarımçıq həyata keçirdi. 1866-cı il məhkəmə islahatı Rusiyadakı 1864-cü il məhkəmə islahatından fərqli olaraq Azərbaycanda hakim vəzifəsinə seçki keçirilmir və hakimlər yalnız ruslardan təyin olunurdu QEYD: Komendant idarə üsulu dövründə (1828-1840) məhkəmə sisteminə əsasən məhkəmələrin tərkibi komendantdan və iki iclasçıdan ibarət idi, məhkəməyə rus zabiti olan komendant sədirlik edirdi, iki nəfər iclasçı yeyrli bəylərdən seçilirdi, məhkəmə heç bir qanuna əsaslanmadan qərar çıxarırdı, əyalət (Qarabağ və Şəkidə), şəhər (Bakı, Quba və Gəncədə) və hərbi məhkəmələr yaradılmışdı, ağır cinayətlərə yalnız hərbi məhkəmlərdə baxılırdı, başında baş qazı duran dini məhkəmələr saxlanılırdı 1870 14 may Çar II Aleksandrın “Cənubi Qafqaz quberniyaları “ali müsəlman silki”ndən olan şəxslərin torpaqlarında sakin olan kəndlilərin torpaq qurluşu haqqında Əsasnamə” imzalaması. 14 may kəndli “Əsasnamə”sinə əsasən Şimali Azərbaycanda sahibkar kəndliləri ödənc müqavilində feodal asılılığından azad edilirdilər, 15 yaşına çatmış kişilərə 5 desyatin yararlı torpaq payı verilməsi nəzərdə tutulurdu, kəndlilərinin mülkiyyətinə keçən torpaq payına görə onlar bəylərə ödənc verməli idilər, kəndli öz məhsulunun 1/10 hissəsini məlcahət kimi torpaq sahibinə verməli idi. “Əsasnamə”də kəndlilərin feodal asılılığının ləğv edilməsi, torpaq və vergilər məsələsinə toxunulurdu. İslahatın məhdud cəhətləri də var idi. Belə ki, islahat yalnız sahibkar kəndlilərinə aid edilir və dövlət kəndliləri islahatdan kənar edilirdi. Kəndliyə öz pay torpağını satın alıb öz mülkiyyətinə çevirmək hüququ verilsə də, tələb olunan pulu ödədikdən sonra torpağın mülkiyyətçisinə çevrilə bilərdilər. 1870-ci il islahatı ilə kəndlilərdən yığılacaq məlcahət və.b vergilərin saxlanılması və 15 yaşına çatmış hər bir kişiyə yararlı torpaq sahəsi verilməsi 1847-ci il “Əsasnamələri”ndə də nəzərdə tutulurdu. Bu həmin “Əsasnamələr”in oxşar cəhəti idi. Lakin, 1847-ci il “Əsasnamələri”ndən fərqli olaraq 1870-ci il 14 may kəndli “Əsasnamə”sində kəndlilərin 5 desyatindən artıq torpaq sahəsi mülkədarın xeyrinə kəsilib götürülür, torpaq sahiblərinə bütün torpaqların 1/3 hissəsini öz sərəncamında saxlamaq hüququ verilir, kəndlilərin feodal asılılığının ləğv edilməsi nəzərdə tutulur, kəndliyə öz pay torpaqlarını xüsusi mülkiyyətə çevirmək üçün onlara satın almaq hüququ verilirdi. Azərbaycanda 1870-ci il 14 may kəndli islahatının Rusiyadakı 1861-ci il kəndli islahatından fərqli olaraq Azərbaycanda kəndlilərə torpağı satın almaq üçün vəsait verilmirdi, torpağın satış qiyməti Rusiyadakından daha baha idi və kəndli pay torpağını satın alınmasına məcbur edilmirdi. 1870-ci il 14 may kəndli islahatı müəyyən əhəmiyyətə malik idi. Belə ki, islahat Şimali Azərbaycanda feodal-asılı münasibətlərə güclü zərbə endirdi və kapitalist münasibətlərinin sonrakı inkişafı üçün əlverişli şərait yarandı 1878 Şimali Azərbaycanda şəhər islahatı keçrildi. Şəhər islahatı haqqında “Əsasnaməyə” əsasən Bakı şəhər duması və özünüidarəsi yaradıldı, şəhər idarələri və dumalara seçkilərdə silki məhdudiyyətlər ləğv olunsa da, seçkilərdə əmlakı senzi saxlanıldı. Belə ki, şəhərdə yaşayan və vergi verən hər bir şəxs seçkidə iştirak edə bilərdi. Seçkilərdə 25 yaşına çatmayanların və qadınların iştirak etmək hüququ yox idi. Kiçik təsərüfat işləri ilə məşğul olmaq hüququ olan Şəhər dumasının fəaliyyətinə qubernator nəzarət edirdi. Bakı şəhər özünüidarəsini icraiyə orqani 4 il müddətinə seçilən və duma üzvlərindən ibarət olan şəhər bələdiyyəsi idi. Bakı şəhər dumasının fəaliyyətinin əsasını şəhər ictimai özünüidarə məsələlərinin həll edilməsi, vergi və rüsumların təyin olunması, şəhər əmlakına rəhbərlik edilməsi, büdcəyə baxılması və onun təsdq edilməsi məsələlər təşkil edirdi. Bakının şəhər dumasına ilk seçkilərdə onun tərkibində əsasən hökumət məmurları, tacirlər, sahinkarlar (H.Z. Tağıyev, M.Nağıyev, H.Zərdabi, H.Mahmudbəyov və.b) var idı 1892 Azərbaycanda yeni şəhər əsasnaməsi təsdiq olundu. Bu əsasnamə Gəncə şəhərinə də şamil edilirdi. 1892-ci il şəhər islahatı 1878-ci il islahatının yuxarı dairələri təmin etmədiyi üçün keçrilmişdi
Dövlət kəndində torpaq münasibətlərini qaydaya salmaq məqsədi ilə “Cənubi Qafqazda dövlət kəndlilərinin torpaq quruluşu” haqqında qanun verildi. Bu qanuna görə dövlət kəndlilərinə icma torpaqlarından nəsli istifadə hüququ verirdi.
“Cənubi Qafqazın beş quberniyasında pay torpaqlarını müəyyənləşdirmək və torpaq quruluşu işini aparmaq qaydası haqqında” Əsasnamə verildi. Əsasnamədə kəndlilərə əlavə pay torpaqları verilməsi, çəmən, otlaq və meşələrdən pay ayrılması nəzərdə tutulurdu. Əsasnamədə qeyd edilirdi ki, torpğı almağa kəndlilərin maddi imkanı olmadığından problemi həll etməyin yeganə yolu Kəndli torpaq bankının yerlərdə şöbələri açılmalı və bu vəsaiti bank ödəməli, kəndlilər isə müəyyən müddətdə bu pulu banka geri qaytarmalı idi 1905 noyabr Qafqaz canişini Vorontsov-Daşkovun “Qafqazdakı kəndli işinin nizama salınması haqqında Qeydlər”ini hazırladı. “Qeydlər”ə əsasən Kəndli torpaq bankının şöbələri açılmalı və sahibkar kəndliləri torpaq pulu verməkdən azad edilməli, torpaq pulu ödəməkdən azad edilmiş kəndlilər 1907-ci ilin yanvarından xüsusi mülkiyyətçilər qrupuna daxil edilməli idilər. Layihədə nəzərdə tutulurdu ki, kəndli nizamnamə əsasında istifadəsində olan pay torpağını icbari şəkildə satın ala bilər
“Cənubi Qafqaz quberniyalarında toraqların məcburi surətdə satın alınması haqqında” qanun verildi. Qanuna əsasən sahibkar kəndliləri 1913-cü il yanvarın 1-dən mükəlləfiyyət daşımaqdan azad olundu, kəndli xüsusi mülkiyyəti elan edilmiş pay torpağını məcburi şəkildə satın almalı, lakin çəmən, otlaq və meşə sahələrini satın ala bilməzdi. Həmin yerlərdən əvvəllərdə olduğu kimi, torpaq sahibinin razılığ ilə istifadə edə bilərdi, su arxları mülkədarların xüsusi mülkiyyətində qalırdı, mülkədarlar torpaqdan istifadə haqqını dövlət xəzinəsindən almalı idi, dövlət xəzinəsi isə torpaq pulunu 20 il ərzində kəndlilərdən toplanmalı idi, kəndlilər malcəhət və bəhrə əvəzində pul ödəyirdilər, əkinçilik üçün yararsız olan torpaqlar kəndlilərin mülkiyyətinə pulsuz keçirdi, pay torpaqlarında salınmış bağ yerləri əvəzində isə pul ödənilmirdi
Dağıstan və Zaqatala dairəsində feodal-asılı münasibətlərin ləğv olunması haqqında layihəninin qəbul edilməsi. Qanuna əsasən ləğv edilmiş mükəlləfiyyətlər əvəzində bəylərə və keşkəl torpaq sahiblərinə birdəfəlik mükafat olaraq 284 min manat verildi, kəndlilərin əvəzinə dövlətin sahibkarlara verdiyi borcu kəndlilər iyirmi il ərzində xəzinəyə qaytarmalı idildər QEYD: 1912-1913-cü illər aqrar qanunlarının əhəmiyyəti ondan ibarət idi ki, kəndlərdə ictimai təbəqələşmənin və kapitalist münasibətlərinin inkişafı sürətləndi. 1912-1913-cü illərin aqrar qanunları nəticəsində sahibkr kəndliləri pay torpaqlarının xüsusi mülkiyyətçisinə çevrildi və “müvəqqəti mükəlləfiyyətlilik” münasibətlərdən tədricən azad etdi. 1912-1913-cü illərin aqrar qanunlarının məhdud cəhəti isə ondan ibarət idi ki, islahat nəticəsində sahibkar kəndliləri uzun müddətə dövlət xəzinəsinin borclusuna çevrildilər. 1912-ci il qanunu 1870-ci il kəndli islahatından fərqli olaraq kəndlilər bütün mükəlləfiyyətlərdən azad edildilər, dövlət kəndliyə maliyyə yardımı göstərdi və torpağın kəndliyə satılması məcburi idi
Yüklə 219,04 Kb. Dostları ilə paylaş:
|