Tarixi Məzmunu 1830
ELM VƏ MƏDƏNİYYƏT SAHƏSİNDƏ BAŞ VERƏN YENİLİKLƏR
Yüklə 219,04 Kb. Pdf görüntüsü
|
ELM VƏ MƏDƏNİYYƏT SAHƏSİNDƏ BAŞ VERƏN YENİLİKLƏR
Məzmunu 1801 Şuşada İbrahim xan məscidi nəzdində yerləşən milli məktəb – mollaxana fəaliyyətə başladı 1809 Muğanlı Əvəz tərəfindən “Kəlilə və Dimnə” əsərinə dair rəsimlər çəkildi 1817 “Asiya musiqi jurnalı”nın 4-cü sayında “Qalanın dibində” adlı Azərbaycan xalq mahnısı ilk dəfə nota köçürüldü 1832 yanvar “Tiflisskiye vedemosti” qəzetinin Azərbaycan dilində “Tatar xəbərləri” adlı əlavəsi çıxmağa başladı 1841 A.Bakıxanov tərəfindən “Gülüstani-İrəm” əsəri yazıldı 1848-1851 Qarabağlı Qənbər tərəfindən Şəki xan sarayı və onun divar naxışları bərpa edildi 1857 Şamaxının ilk baş memarı Qasım bəy tərəfindən köhnə anbar binası teatır binasına çevrildi 1858 Cənubi Azərbaycanda ilk qəzet olan “Azərbaycan” qəzeti (fars dilində) nəşr olunmağa başlandı 1865 Bakıda dənizkənarı bulvar salındı 1868 Azərbaycanda ilk dəfə Gəncədə kütləvi kitabxana açıldı 1871 Bəhmən Mirzə tərəfindən “Şükürnameyi- şahənşahi” əsəri yazıldı 1873 23 mart M.F.Axundovun “Sərgüzəşti–vəziri–xanı-Lənkəran” komediyasının tamaşaya qoyulması ilə milli teatrın əsası qoyuldu 1875 22 iyun Həsən bəy Zərdabi tərəfindən “Əkinçi” qəzetinin nəşr edilməsi ilə milli mətbuatın əsası qoyuldu 1875 Məhəmməd Təbrizi və Mirzə Mehdi Əxtər tərəfindən “Əxtər” (“Ulduz”) qəzeti nəşr edildi 1880 Bakı qalasının ikinci divarları sökülərək, yerində Nikolayev küçəsində binalar tikildi 1880 Tiflisdə Cəlal Ünsizadə tərəfindən “Kəşkül” qəzeti işıq üzü gördü 1880-1884 “Ziya” qəzetinin “Ziyayi–Qafqaziyyə” adı ilə nəşr olundu 1880-1884 Cənubi Azərbaycanda “Təbriz” və “Mədəniyyət” adlı ilk xüsusi qəzetlər nəşr olunmağa başladı 1883 Bakı həvəskar artistlər truppası peşəkar teatr qrupuna çevrildi 1883 H.Z.Tağıyev Bakıda ilk teatr binası tikdirdi 1883 Naxçıvanda dram cəmiyyəti təşkil olundu 1886 Memar Məmmədhəsən tərəfindən Bakıda ikinci qala qapıları tikildi 1894 Bakıda ilk milli qiraətxana açıldı 1895 Bakıda Artistlər cəmiyyəti təsis edildi 1896 Azərbaycan səhnəsində N.V.Qoqolun “Müffətiş” piyesi tamaşaya qoyuldu
AZƏRBAYCAN XX ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ
Ümumrusiya müsəlman qurultayları 1905 15 avqust
Nijni-Novqorodda Ümumrusiya müsəlmanlarının I qurultayı keçirildi. Əsas təşəbbüskarı Azərbaycan və tatar burjua nümayəndələri olmuş Ümumrusiya müsəlmanlarının I qurultayında türkçülük və müsəlmançılıq əsasında birləşmənin vacibliyi qeyd edildi və “İttifaqi müsəlmin” adlı Ümumrusiya müsəlman ittifaqının yaradılması qərara alındı. Ə.M.Topçubaşov, Ə.Ağayev və Əbdürrəşid İbrahimov birlikdə “Müsəlman ittifaqı”nın nizamnaməsini və proqramını hazırladılar. Sənədi Ə.M.Topçubaşov rus dilinə tərcümə etdi. Qurultayda Ə.M.Topçubaşov “Rusiya imperiyası daxilində türklərin vəziyyəti və problemləri” mövzusunda məruzə ilə çıxış etdi
Peterburqda Ümumrusiya müsəlmanlarının II qurultayı keçirildi. Qurultayda “Müsəlman ittifqı”nın nizamnaməsi və proqramı müzakirə edilərək bəyənildi. “Müsəlman ittifqı”nın proqramında qarşıya iki mühüm vəzifə - Ümumrusiya türklərini birləşdirmək və müstəmləkəçi çar imperiyasına qarşı vahid cəbhədə mübarizə aparmaq fikri irəli sürüldü
Nijni-Novqorodda Ümumrusiya müsəlmanlarının III qurultayı keçirildi. Qurultayıda “Müsəlman ittifaqı”na rəhbərlik etmək üçün daimi yeri Bakı olan Mərkəzi Komitə yaradıldı, türklər yaşayan bölgələrdə yeni tipli məktəblərin yaradılması, ibtidai icbari təhsilə keçirilməsi və təhsilin ana dilində aparılması, rus dilində təhsil alan müsəlman gənclərə ana dili və şəriət təliminin verilməsi, mədrəsələrin yenidən təşkili, milli kadrlar hazırlamaq üçün Bakıda, Kazanda və Baxçasarayda pedaqoji institutların açılması qeyd edildi
MİLLİ PARTİYALAR VƏ TƏŞKİLATLAR Tarixi Adı Yaradıcıları və proqramları 1902
“Müsəlman gənclik təşkilatı”
təşkilat “Müsəlman demokratik cəmiyyəti”nə çevrildi
“Hümmət təşkilatı” Təşkilatın yaradıcıları M.H.Mövsümov, M.H.Hacınski və M.Ə.Rəsulzadə idi. Təşkilat RSDFP-nin Bakı Komitəsinin nəzdində fəaliyyət göstərirdi. Təşkilatın yaradılmasında məqsəd bolşevik ideyalarını təbliğ etmək idi. Təşkilatın orqanı “Təkamül” və “Yoldaş” qəzetləri idi. “Hümmət” təşkilatı əhalinin milli şüurunun inkişafında, özünüdərkində və soykökünə qayıtmasında mühüm rol oynasa da, tədricən bolşeviklərin və Bolşevik partiyası Bakı komitəsinin nəzarəti altına keçərək əvvəlki milli qayəsindən uzaqlaşdı. 1917-ci ildə N.Nərimanov “Hümmət” təşkilatının sədri seçildi 1905
“Difai” (“Müdaifə”) partiyası Ə.Ağayevin rəhbərliyi ilə, azərbaycanlılara qarşı törədilən milli qırğınların qarşısını almaq məqsədilə yaradılmışdı. Partiyanın mərkəzi komitəsi Gəncə şəhərində yerləşirdi. Bundan başqa partiyanın Şuşada, Ağdamda, Naxçıvanda, Qarsda, Vladiqafqazda şöbələri yaradılmışdı. Partiyanın 1906-cı ilin oktyabrında “İrşad” qəzetində dərc olunmuş proqramında qeyd edilirdi ki, torpaq onu əkib- becərənlərə, zəhmətkeş kəndlilərə verilməlidir
“Müdafiə” təşkilatı Partiyanın rəhbəri İsmayıl xan Ziyadxanlı olmuşdur. Təşkilatın ətrafında əhalinin imtiyazlı təbəqələri olan bəylər, mülkədarlar və ziyalılar birləşmişdilər. Təşkilatın fəaliyyəti ölkənin qərb bölgələrini və Tiflis quberniyasının azərbaycanlılar yaşayan ərazilərini əhatə edirdi 1907
“İttifaq” təşkilatı Qurucuları Şərifzadə və Cuvarlinski olan partiyanın yaradılmasında məqsəd müəslmanları erməni-rus silahlı birləşmələrinin soyqırımından qorumaq idi. Partiya aprel işğalə ərəfəsində Sovet Rusiyası ilə hərbi ittifaq yaratmağı tələb edirdi 1911
“Müsavat” (“Bərabərlik”) Partiyası Partiyanın yaradıcıları Abbasqulu Kazımzadə, Tağı Nağıyev və Məmmədəli Rəsulzadə, Kiyev Universitetindəki şöbəsinin rəhbəri isə Y.V.Çəmənzəmənli idi. Partiya xalqın siyasi cəhətdən birləşməsində mühüm rol oynadı. 1912-ci ildə “partiyanın proqramı nəşr olundu. Proqramda müsəlmanların birliyi və tərəqqisinə çalışan partiyalarla əlaqə yaratmağa çalışılır, müsəlman xalqlarını birliyinə, müstəqilliyi və dövlətçiliyin bərpasına maddi-mənəvi kömək göstərmək vəd olunurdu. Balkan müharibələri dövründə Osmanlı imperiyasına yardım göstərəmək haqqında yaydığı bəyanata görə partiyaya qarşı təqiblər başlandı və nəticədə 1913-cü ildə leqal fəaliyyətini müvəqqəti olaraq dayandırmağa məcbur oldu. 1917-ci ildə partuyanın I qurultayı keçirildi və açıq fəaliyyətini bərpa etdi
“Birlik” təşkilatı
Təşkilat Hənəfi Terequlov tərəfindən, Volqaboyu quberniyalarından gəlmiş fəhlələr arasında siyasi iş aparmaq məqsədi ilə yaradılmışdı 1917 “Türk Ədəmi Mərkəziyyət Federalistlər partiyası” Partiyanın yaradıcıları N.Yusifbəyli, Ş.Rüstəmbəyov və H.Ağayev idi. Partiya “Müsavat” partiyası kimi Rusiyanın federativ, demokratik respublika şəklində qurulmasına və onun tərkibində Azərbaycana ərazi müxtariyyəti verilməsinin tərəfdarı idi. Federalistlər partiyasının fikrincə, Rusiyada yaşayan türk xalqları vahid federasiyada birləşməli və öz hüquqlarını müdafiə etməlidirlər
“Türk Federalist Müsavat partiyası” Partiya “Müsavat” partiyası ilə TƏMP-nın birləşməsi nəticəsində yaranmışdı. Rusiyada burjua respublikası çərçivəsində müsəlmanlara mədəni-milli muxtariyyət verilməsini tələb edən tatar burjuaziyasından fərqli olaraq, federalistlər Rusiyada federativ burjua respublikası daxilində ərazi muxtariyyətinin tərəfdarı idilər. Bu ideyanı milli sənaye burjuaziyası nümayəndələri müdafiə edirdilər
“Ədalət” təşkilatı Əsədulla Qafarzadənin rəhbərliyi ilə, Cənubi Azərbaycandan kəsbikarlığa gəlmiş fəhlələr arasında inqilabi iş apamaq, İranın milli-demokratik qüvvələri ilə əlaqə yaratmaq məqsədi ilə yaradılmışdı Milli partiyaların yaradılması
“Müsəlman Gənclik təşkilatı” (1902)
“Hümmət” partiyası (1904)
“Difai” (“Müdaifə”) partiyası (1905)
“Müdafiə” təşkilatı (1907)
“Ədalət” təşkilatı (1917-ci il avqust)
“Birlik” təşkilatı (1917-ci il mart)
“Türk ədəmi Mərkəziyyət Federalistlər partiyası” (1917-ci il iyun) “İttifaq” təşkilatı (1907)
“Müsavat” (“Bərabərlik”) Partiyas (1911)
Yüklə 219,04 Kb. Dostları ilə paylaş:
|