334
Sonralar başqa siyasi vəziyyət müşahidə edilir. Məsələn, iberlər ilə albanlar
arasında mübarizə Tasitin belə bir məlumatında əks olunmuşdur ki, 51-ci ildə İberiya
basilevsi "Farasman (öz qardaşı Mitridat ilə) müharibə etmək üçün bəhanə
uydurmuşdu, bəhanə isə bu idi ki, o, alban çarı ilə müharibə zamanı romalıları
köməyə çağıranda qardaşı (buna) müqavimət göstərmişdi" [12, 45].
Tasit məlumat verir ki, "Neron koqortalarını seçib qabaqcadan Kaspi
darvazasına tərəf göndərmişdi, (lakin) Albaniyada hazırladığı müharibəni
dayandırmış, Vindeksin üsyanını yatırmaq üçün (qoşunları) geri çağırmışdı".
İmperator Neronun albanlarla müharibəyə başlamaq hədələri haqqında Plini də
məlumat verir.
I Volegezdən sonra II Pakor (78-116-cı illər) Parfiyada çar oldu. Roma ilə
Parfiya arasında dinc münasibət heç də o demək deyildi ki, romalılar Ön Şərqi işğal
etmək fikrindən daşınmışdılar. Ələ imkan düşən kimi Roma qoşunları yad ölkələrdə
peyda olurdular.
Görünür, I əsrin axırlarında alban parfiyalılara qarşı hərbi əməliyyat aparan
Roma qoşunlarının rəisləri ilə ittifaq münasibətlərinə girmişdilər. Buna görə də
albanlar XII Fulminata legionu qoşunlarının ayrı-ayrı hissələrini öz ərazilərinə buraxa
bilərdilər. Ehtimal edildiyinə görə, romalıların Kaspi dənizi sahilində zühuru
Albaniyanın siyasəti ilə bağlı idi; bu zaman Albaniya cənub istiqamətində öz
torpaqlarını genişləndirə bilərdi. Romalıların Kaspi sahilində peyda olmasının, ola
bilsin, həm iqtisadi, həm də siyasi səbəbi vardır. XII Fulminata legionu 70-ci illərdən
başlayaraq daim Kappadokiyada olur və lazım gəldikcə ondan Kiçik Asiyada,
Suriyada və Qafqazda istifadə edilirdi. Kaspi dənizi sahilində aşkar edilmiş kitabədən
məlum olur ki, imperator Domisianın hakimiyyəti dövründə (81-96-cı illər) Roma
dəstələrindən biri Şərqin uzaq ölkələrinə yol axtara-axtara Qafqaz Albaniyasının
ərazisinə keçmişdi.
I əsrin sonu Kiçik Asiya və Qafqaz ölkələrinə siyasi, iqtisadi və mədəni təsir
göstərməkdə Roma ilə yarışan Parfiya dövlətinin dağılması ilə əlamətdardır. Bitib
tükənməyən sülalə çəkişmələri Parfiyanın mərkəzi hakimiyyətinin zəifləməsini
göstərir, məhz bu çəkişmələr nəticəsində bir çox müstəqil kiçik ölkələr - bu və ya
digər siyasi istiqaməti və istəyi ilə seçən çarlıqlar meydana gəldi. Belə ölkələrdən biri
də Qafqaz Albaniyası idi.
98-ci ildə Romada Trayan imperator oldu. O, Parfiya ilə müharibəyə
hazırlaşırdı, 114-cü ildə isə romalılar Arşakilərin hakimi Partamasirə qalib gəldilər.
Fest məlumat verir ki, "[Trayan] albanlara reks verdi, iberləri və başqa xalqları Roma
təbəəliyinə qəbul etdi". Mövcud rəyə görə, Albaniyanı çıxmaqla Qafqaz 2-3 il
ərzində, yəni Trayanın vəfatınadək nominal olaraq Romaya tabe idi. Festdən gətirilən
parçaya əsasən güman etmək olar ki, Roma yerli basilevslərdən birinin Albaniyanı
idarə etməsinə razılıq vermişdi, yəni bu zaman kəsiyində Qafqaz Albaniyasının
335
Romaya meyli göz qabağında idi. Hadriannın vaxtında (117-138-ci illər) romalılar
Şərqdə istila edilmiş torpaqları əllərində saxlaya bilmədilər; Hadriann parfiyalılar ilə
mehriban qonşuluq əlaqələri saxlayırdı, ermənilərin öz çarının olmasına icazə
vermişdi, amma albanlar ilə dostluq münasibətlərində idi, albanların rekslərinə
səxavətlə hədiyyələr verirdi, hərçənd onlar hüzuruna gəlməkdən boyun qaçırmışdılar.
Sonrakı hadisələr göstərdi ki, Roma Parfiya ərazisindən keçmədən Şərq
ölkələri ilə daimi əlaqə saxlaya biləcəyinə ümidini itirmirdi. Yəqin ki, bu cəhət
Qafqaz ölkələrinin - İberiya və Albaniyanın siyasi meylində az rol oynamırdı. Dion
Kassi məlumat verir ki, təqribən 133-cü ildə "İudeya müharibəsi qurtardı. Başqa bir
müharibə Farasman tərəfindən albanların torpağından başlandı... [müharibə] Midiyanı
bərk sarsıtdı, Ermənistana və Kappadokiyaya da toxundu və ona görə qurtardı ki,
albanlar bir tərəfdən Vologezin hədiyyələri ilə ələ alındılar, digər tərəfdən isə
Kappadokiya hakimi Flavi Arriandan qorxurdular". Hadisələr məhz 130-cu illə 136-cı
il arasında, Flavi Arrian Kappadokiyanın hakimi olanda cərəyan edirdi. III əsrin
başlanğıcında Roma nəzərə çarpacaq dərəcədə zəifləyirdi: quldarlıq təsərrüfatları
dağılır, əyalətlərin separatizmi artır, barbarlar sərhədi daha tez-tez pozurdular. İranda
isə başqa hadisələr baş verir: 234-cü ildə Papakın oğlu Artaşir Parfiyanın sonuncu çarı
V Artabana qalib gəlir və nəhəng çarlığın çarı olur. Albaniyanın İran və Roma ilə
qarşılıqlı siyasi münasibətləri xeyli dəyişir. Bu zaman Roma imperiyası artıq Şərqi
Qafqazın siyasi tarixində böyük rol oynamır; onun yerini yeni Sasanilər dövləti tutur.
I Şapurun hakimiyyəti illərində (242-272) Roma ilə Sasanilər İranı arasında mübarizə
qızışır. Bu zaman Ön Şərq ərazisində əhali axını müşahidə edilir. Məsələn, Movses
Xorenatsı məlumat verir ki, təqribən 242-ci ildə Şimalın qoşun başçılarından olan
Mamqun adlı birisi öz adamları ilə farsların tərəfinə keçmişdi. I Şapur Ermənistana
qoşun başçısı göndərir. Roma ilə İran arasında mübarizə Roma imperatoru Valerianın
gözlənilmədən əsir tutulması ilə qurtarır (260-cı il), Valerian İran çarını müşayiət edir,
Şapur ata minmək istəyəndə onu məcbur edirlər ki, əyilib belini çarın ayağının altına
versin, Yuli Kapitolin bildirir ki, albanlar da baktriyalılar, iberlər, tavroskiflər kimi
Valerianın əsir tutulması münasibətilə Saporun (Şapurun) göndərdiyi məktubları
qəbul etmədilər, Roma başçılarına məktub yazaraq Valerianı əsirlikdən qurtarmağa
kömək edəcəklərinə söz verdilər. Digər tərəfdən, Zərdüşt dini mərkəzində Sasani çarı
I Şapurun kitabəsində çarlığın digər vilayətləri ilə yanaşı, təkcə Atropatenanın deyil,
Albaniyanın da adı çəkilir.
Eramızın hüdudunda və ilk əsrlərində Ģimaldan Albaniyanın və bitiĢik
vilayətlərin ərazisinə köçərilərin girməsi. Albaniyanın və bitişik vilayətlərin ərazisinə
Şimaldan köçəri ünsürlərin girməsi eramızın hüdudunda və ilk əsrlərində xüsusilə
güclənirdi. Yazılı qaynaqlar və arxeoloji məlumat bu zaman Albaniya ərazisinə sarmat-
massaget-alan tayfalarının soxulduğunu sübut edir.