327
xatırladır, lakin alban süvarilərinin sayı cəhətdən ondan fərqlənir. Deyilənlərdən
görünür ki, alban süvarilərinin sayı Strabonda 22 min, Plutarxda isə 12 mindir.
Appiana əsasən, albanların basilevsi Oroys və iberlərin basilevsi Artok yeddi miriad
döyüşçü ilə Kür çayının yaxınlığında Pompeyi güdürdü. Appian belə müəyyən edir ki,
alban və iber qoşunu 70 min döyüşçüdən ibarət idi. Əgər iber qoşununun alban
qoşunundan az olması haqqında Strabonun məlumatı əsas götürülsə, deməli,
albanların payına təqribən 40 min döyüşçü düşür, bu isə alban qoşununun miqdarı
haqqında Plutarxın birinci məlumatı ilə düz gəlir. Beləliklə, görünür ki, alban qoşunu
Strabona görə 82 min (60 min piyada və 22 min süvari), Plutarxa görə bir halda 72
min (60 min piyada və yalnız 12 min süvari), başqa bir halda 40 min, Apiana görə
təqribən 40 min döyüşçüdən ibarət idi. Eramızdan əvvəl 64-cü ildə alban qoşunlarının
romalılarla ilk toqquşması Plutarx və Dion Kassi tərəfindən təsvir edilmişdi. Bu
toqquşma eramızın 35-ci ilində parfiyalılara qarşı yönəldilmiş hərbi əməliyyatla
əlaqədar Korneli Tasit tərəfindən də xatırladılır.
Antik Albaniyanın qoşunu və hərbi işi haqqında bütün bu məlumatlar süvari və
piyada döyüşçülərin çox olmasından, hücum və müdafiə silahından, habelə alban
qoşununun hərbi əməliyyatlardakı strategiyasından və taktikasından danışmağa imkan
verir.
328
XV F Ə S İ L
ANTĠK ALBANĠYANIN SĠYASĠ HƏYATI
Eramızdan əvvəl IV-II əsrlərdə Albaniyanın siyasi həyatı, Albaniya
dövlətinin meydana gəlməsi. Yazılı qaynaqlar göstərir ki, Əhəmənilərin hakimiyyəti
Qafqaz silsiləsinə qədər uzanan bir ərazini əhatə edirdi. Lakin Zaqafqaziya, o
cümlədən Şimali Azərbaycan sakinlərinin Əhəmənilərdən asılılığının demək olar
yalnız adı vardı; yoxsa nə ilə izah etmək olar ki, məsələn, kadusilər, albanlar və
sakasenlər Makedoniyalı Aleksandrın qoşunlarına qarşı farsların müharibəsində İran
təbəələri kimi deyil, Mada satrapı Atropatın müttəfiqləri kimi çıxış etmişdilər.
Bununla birlikdə Əhəmənilərin hökmranlığı alban tayfalarının siyasi həyata
qoşulmasına, onlarda sinifli cəmiyyətin və dövlətin meydana gəlməsi proseslərinin
intensivləşməsinə səbəb olmaya bilməzdi. Güman etmək olar ki, ilk vaxtlarda
Kaspisahili tayfaların, o cümlədən albanların xeyli hissəsi ümumi bir ad -"kaspilər"
adını daşımışdır. Əgər belədirsə, Hellada üzərinə gedən Kserks qoşunlarının
tərkibində adları çəkilən "kaspilər" sırasında, ola bilsin, albanlar da varmış.
Albanların siyasət meydanına eramızdan əvvəl IV əsrin son sülsündən gec olmayaraq
çıxması şübhə doğurmur. Artıq eramızdan əvvəl III əsrin başlanğıcında Kaspi
sahillərini gəzən Patrokl başqa tayfalar sırasında albanların da adını çəkmişdi -
Strabonun albanlardan danışanda Patrokla istinad etməsi də bunu təsdiqləyir. Arrianın
əsərindən aydın olur ki, yunanlar düşmənlə üz-üzə gələndə albanları (silah və
geyimlərindən) dərhal tanımışdılar. Farslar öz tarixinin böhranlı anında albanların
qoşununu Əhəmənilər ordusunun sıralarının mərkəzində, İran şahının və onun
qvardiyasının yaxın əhatəsində yerləşdirmişdilər. Albanları madalılar da, farslar da
tanıyırdılar.
Arxeoloji tədqiqat nəticələrindən göründüyü kimi, Albaniya əhalisinin
hellinizm dünyası ölkələri ilə ticarət və mədəni əlaqələrinin yaradılması bilavasitə
Makedoniyalı Aleksandrın yürüşlərinin ardınca gələn dövrə aid edilməlidir. Bunu, hər
şeydən əvvəl, tapılmış sikkələr, eləcə də arxeoloji materiallardan göründüyü kimi,
Albaniyada sırf yunanlara məxsus bir adətin olması - ölünün ağzına və ya başının
altına sikkə qoyulması da aydın göstərir.
Qafqaz Albaniyasına müxtəlif vaxtlarda soxulan tayfalar onun siyasi həyatında
və burada cərəyan edən etnik proseslərdə müəyyən rol oynamışlar. Onların arasında
skiflərdən başqa saklar da vardı, saklar vaxtilə bir vilayəti işğal etmişdilər və bu
vilayətin adı "onların adlarına görə Sakasena qalmışdı" [ S t r a b o n ] . Saklar
eramızdan əvvəl VII əsrdə Ön Asiyanın siyasi hadisələrində fəal rol oynayırdılar,
onlar (sakesinlər) kadusilər və albanlar ilə birlikdə eramızdan əvvəl IV əsrin son
329
sülsündə farsların Makedoniyalı Aleksandrın qoşunlarına qarşı müharibəsində Mada
satrapı Atropatın müttəfiqləri kimi iştirak edirdilər.
Eramızdan əvvəl son iki-üç əsrdə Şimali Azərbaycan sakinləri şimaldan
soxulan massaget - sarmat tayfaları ilə üz-üzə gəlməli oldular, bir qədər sonra bu
tayfalar Kaspi sahil zolağının bir hissəsində Mazkut (Massaget) çarlığı yaratdılar.
Eramızdan əvvəl son əsrlərdə yuxarı aorslar deyilən sarmat-massaget mənşəli
tayfalar Şimali Azərbaycan və Cənubi Dağıstanın alban tayfalarının həyatında
müəyyən rol oynayırdılar.
Göstərilən dövrdə aorslar Kaspisahili şimal-qərb vilayətləri üzərində
hökmranlıq edən ən güclü birlik idi. Eramızdan əvvəl son iki-üç əsrdə onlar Ön
Asiyadan gələn, Albaniyadan keçərək Şimali Qafqaza və daha uzaqlara gedən ticarət
yolunu əllərində saxlayırdılar. Onlar, Strabonun dediyinə görə, "Kaspi dənizi
sahillərinin böyük bir hissəsinin sahibi idilər... ermənilərdən və midiyalılardan hind və
Babil malları alır, dəvə karvanları ilə daşıyıb satırdılar".
Orta Dağıstan vilayətlərinin hansı yerlərindəsə, "udi tayfasından... yuxarıda"
yaşayan utidorslara, görünür, udilər ilə aorsların qarışması nəticəsində əmələ gələn
alban-sarmat tayfası kimi baxmaq lazımdır. Lakin ola bilər ki, "utidorslar" "uti (udi)
aorsları" deməkdir, yəni udilər arasında yaşayan aorslardır (müqayisə et: lyko-syroi -
"likiya suriyalıları", celto-ligures - "kelt liqurları", celto-sythae - "kelt skiflər" və
başqaları).
Böyük Dəhnə kəndinin (Şəki rayonu) yaxınlığında aşkara çıxarılmış yunan
kitabəsində ( I -II əsrlər) Evnon adına rast gəlinir. Bu adı I əsrdə aors
hökmdarlarından biri daşımışdır.
Antik dövrdə Şimali Azərbaycan vilayətlərində yaşayan tayfalarda dövlətin
sosial institut kimi meydana gəlməsi məsələsi indiyədək izah edilməmiş qalır. Daha
sonralara aid mənbələrdə olan cüzi məlumat belə hesab etməyə imkan verir ki,
eramızdan əvvəl I əsrdə Albaniyada dövlət artıq mövcud idi. Arxeoloji materiallar
antik Albaniyada sinfi bölgünün olduğunu göstərməklə bu məsələnin həllinə kömək
edir, sinfi bölgü isə, məlum olduğu kimi, dövlət qurumunun meydana gəlməsi üçün
zəruri ilkin şərtdir. Arxeologiya məlumatı eramızdan əvvəl I minilliyin ikinci
yarısında Albaniyanı xeyli inkişaf etmiş oturaq əkinçi-maldar təsərrüfatına malik olan
bir ölkə kimi təsvir edir. Albaniyada suvarma əkinçiliyi vardı və o, yalnız təbii
suvarmaya deyil, həm də geniş qol-budaq atmış irriqasiya qurğularına əsaslanırdı;
belə irriqasiya qurğularının olması nəzərdən keçirilən dövrdə Albaniyada əməyin
məqsədyönlü təşkilindən xəbər verir. Bütün bunlar, əlbəttə, müəyyən zor aparatı
olmadan mümkün deyildi.
Həmin materiallar eramızdan əvvəl son əsrlərdə və eramızın ilk əsrlərində
alban cəmiyyətində nəinki çox dərin əmlak təbəqələşməsi baş verdiyini bariz şəkildə
Dostları ilə paylaş: |