22
1941-1945-ci illərdə Azərbaycan xalq təsərrüfatından orduya 5457 yük, 371
minik maşını və 301 digər avtomobil səfərbər edilmişdi.
106
Buna baxmayaraq, Azərbaycan avtomobil nəqliyyatı işçiləri cəbhənin
ehtiyaclarının təmin olunmasında fəal iştirak etmişlər. Mövcud vasitələrdən daha
səmərəli istifadə olunması üçün tədbirlər həyata keçirilirdi. 1942-ci ildə Bakıda 2
saylı avtomobil təmiri zavodu və avtomobil ehtiyatı hissələri hazırlayan
"Avtodetal" zavodu yaradıldı.
107
Yol işçiləri hərbçilərin köməyi ilə daha vacib
magistralları tamamilə yenidən qurdular. 1941-1945-ci illərdə qara çınqıldan örtük
salınmış 919 km yol istismara verilmişdi ki, bunlar da Bakı-Astara, Arazdayan-
Culfa,
Bakı-Şamaxı-Gəncə-Ağstafa-Qazax-Qırmızı
körpü-Gürcüstan
sərhədinədək, Yardımlı-Demon, Lerik-Kəlviyaz-Sərhəd məntəqəsinədək, Xəzri-
Zukul, Qusarçay-Xudat və başqa hərbi, təsərrüfat əhəmiyyətli yollar idi.
108
Eyni
zamanda Astara, Laçın-Zabux və Biçənək aşırımı-Naxçıvan yolları genişləndirilib,
Culfa-Tbilisi-Orconikidze yolunun Azərbaycan hissəsində hərbi məqsədlə fasiləsiz
hərəkət təmin edilmişdi. Salyanda Kür çay üzərində salınan iri körpü ilə yanaşı,
Göyçay, Əlincəçay, Qumbaşı, Pensərçay və digər yerlərdə iri metal və dəmir-beton
körpülər tikilmişdi.
109
Respublikamızın rabitə vasitələri və təşkilatları elə ilk günlərdən işlərini
müharibənin tələblərinə uyğun qurub, cəbhə ilə arxanın fasiləsiz, möhkəm və
etibarlı əlaqəsini təmin etməyə çalışırdılar.
1941-1945-ci illərdə respublikada 600-ə qədər rabitə müəssisəsi fəaliyyət
göstərirdi.
110
Rayonlararası hava xətlərindən geniş istifadə edilmiş, mövcud Bakı-
Moskva, Bakı-Minvod-Stavropol, Bakı-Həştərxan magistral hava nəqliyyatı
xətlərinin fəaliyyəti yaxşılaşdırılmışdı.
111
Müharibə şəraitində respublika rayonlarının hamısının Bakı şəhəri ilə
telefon rabitəsi fəaliyyət göstərirdi. 1942-ci ildə müxtəlif rabitə kursları və
məktəblərində, habelə fərdi şagirdlik yolu ilə cəbhəyə göndərilmiş ixtisaslı rabitə
işçilərini əvəz edə biləcək 1194 nəfər rabitə işçisi hazırlanmışdı.
112
Şəhər telefon
stansiyalarının sayı 84-ə, abonentlərin sayı 20489-a çatdırılmışdı.
113
1945-ci ildə
artıq 41 sovxoz, 165 kolxoz və 69 MTS telefonlaşdırılmışdı.
114
Radio rabitəsinin
keyfiyyətli verilişlərlə fasiləsiz fəaliyyətinə xüsusi diqqət yetirilirdi. Respublikada
radio qovşaqlarının sayı 74-dən 85-ə, radio nöqtələrinin sayı isə 60 minə
çatmışdı.
115
Hərbi xəstəxanalar radiolaşdırılmış, Moskva, Ufa, Aşqabad, Tbilisi
şəhərləri ilə yeni radio rabitə əlaqəsi yaradılmış, Bakı radio mərkəzində
yenidənqurma və təmir işləri görülmüşdü.
116
Siyəzən və Sumqayıtda yeni radio
qovşaqları qurulmuş, Neftçala, Saatlı, Mərəzə, Naftalan, Ağsu, Ağstafa, Xıllı,
Xaldan və Xudatda radiolaşdırma işləri aparılmışdı.
117
1941-1945-ci illərdə xalq təsərrüfatının bütün sahələrində və sosial-ictimai
həyatda işlərin hərbin tələblərinə uyğun yenidən qurulmasında, əmək və istehsalat
23
intizamının güclənməsində Azərbaycan SSR xüsusilə fərqlənmişdi. Azərbaycan
xalqı faşistlərlə ölüm-dirim müharibəsi aparan ölkədə ön və arxa cəbhənin
yanacaq, silah, sursat, ərzaq, geyim, tibb ləvazimatı və s. strateji mallarla təmin
olunmasına öz layiqli töhfəsini vermişdi. Neft Bakısının qızıl ordunun alman
faşizmi üzərində qələbə çalmasında müstəsna, həlledici rolu olmuşdur.
§3. ELM, MAARĠF, ƏDƏBĠYYAT VƏ ĠNCƏSƏNƏT CƏBHƏNĠN
XĠDMƏTĠNDƏ. ORDUYA ÜMUMXALQ KÖMƏYĠ
Azərbaycan ziyalıları müharibənin ilk günlərindən bütün səy və yaradıcılıq
fəaliyyətlərini qəsbkar faşist Almaniyasına qarşı mübarizəyə, azadlığın,
humanizmin, tərəqqinin, sivil cəmiyyətin qorunmasına yönəltdilər. SSRİ Elmlər
Akademiyasının Azərbaycan filialı, respublikanın elmi-tədqiqat müəssisələri,
yaradıcı cəmiyyətlər, ali məktəblərin kafedraları öz işlərini müharibənin tələblərinə
uyğun qurmağa başladılar. Kompleks elmi tədqiqatlar aparılması, istehsalatla canlı
və sıx əlaqə cəbhəyə, hərbi təsərrüfata xidmət edən proseslərin
təkmilləşdirilməsinə, yerli xammal əsasında müdafiə əhəmiyyətli strateji
məhsullar, yüksək keyfiyyətli yanacaq növləri yaradılmasını sürətləndirməyə
kömək edən yeni elmi istiqamətlərin, mövzuların işlənməsi elmi kollektivlərin
fəaliyyətinin əsasını təşkil edirdi.
Azərbaycan alimləri zirehli texnikaya qarşı top gülləsi, özüidarəolunan
bombalar, tanka qarşı elektrik minaları, çoxpilləli minalar, silahı və hərbi sursatı
pas atmaqdan qoruyan vasitələr hazırlamış, əl bombaları səthinin sinkləndirilməsi
və elektrik qalaylanması haqqında təkliflər irəli sürmüşdülər. Poladı, çuqunu duru
yanacaqda əritməyə imkan verən texnologiya hazırlanmış və bunun nəticəsində
kənardan əla növ daş kömür, koks və termoantrasit gətirməyə ehtiyac qalmamışdı.
Azərbaycan alimlərinin qabaqcıl üsulları Zaqafqaziyanın poladəritmə zavodlarında
da tətbiq edilirdi. Respublikanın kimyaçı alimləri Bakı sulfat turşusu zavodunda
yerli xammal və materiallardan akkumulyator turşusu, həmçinin xlorlu sulfat, azot
turşusu almışdılar. Yerli material və xammaldan istifadə edərək hidrogen, perozin,
reaktiv toluol, bərk partlayıcı material, odadavamlı rəng və qara lak, odsöndürən
vasitə, tüstü briketi və başqa məhsullar istehsalı texnologiyası istehsalata tətbiq
olunmuşdu.
1941-ci ilin yayında Bakıda ilk hidrogen birləşmələri qrupu hazırlandı.
Y.H.Məmmədəliyevin başçılığı altında bir qrup alim 28 gün laboratoriyadan
çıxmayaraq, neft-kimya elmində böyük hadisə olan yüksək oktanlı aviasiya
yanacağı əldə etdi. Akademik Y.H.Məmmədəliyevin sədrliyi ilə EA-nın
Azərbaycan filialında görkəmli Azərbaycan alimləri R.H.İsmayılov,
H.X.Əfəndiyev, Ə.M.Quliyev, H.B.Şahtaxtinski, V.S.Qutırya, M.A.Dalin,