TariXİn küSÜFLƏRİ 3- cü məqalə Azərbaycan Toponimlərinin kök Araşdırması (2-ci Bölüm)

Demek “Ayrim” türk tayfası , kendi tayfa ve etnosunun adını , öngörü ve önceden haber veren öz tayfa başçısı , tayfa büyükü ve ağ sakkallı , tayfa bakşı ve ozanının şerefine , “Ayrim” koyubdur . çok güman , bu tayfanın başçı ve lideri , öngörü hissine malik birisiymiş ve önceden haber vereniymiş.. Tastius`un dediğine göre Armini halkı Frat ırmağı için at kurbanlık edermişler ve bu ırmağın dalğaları(lepeleri) ve köpüğü ile öngörülük edermişler. 15 Tarihçi “Agathenglus” , “Pelini” ve “Plotark”`ın dediklerine göre Arminin`de en sevimli tanrı , tanrıça “Anahit”iymiş ve özel aylar ve günler , güneşe ve aya hesr olunmuştur. Gezenfon “Anabayis”da işare ediyor ki Arminiler güneşe , suya kurban kesermişler.16 Tarihçi Agathenglus yazır ki güneş ve nur , ışık tanrısı Mithra(Misra)nın Armininin Bagayarnik`de tapınakı variymiş. 17 Şunu da artırmalıyam ki Ayırım adında “Ay” sözü eski türk dillerinde (yukarıda saydıklarımız anlamlardan başka) “konuşmak , demek , beyan etmek , söylemek , va`z etmek” anlamlarında da gelibdir.18 “İrim /Irım/Irm” (Rim /Rım) , vird ve dua okumak , mızıldamakla boğunak ve iyi duyulmayan büyü sözleri olan “Arm” sözü , “Ayrım” tayfası adının ünsüz seslersiz (saitsiz) yazılmış formasıdır. Çünki eski çivi yazılarında bir çok arada gelen ünlü sesler (sözcükler) ve yumuşak “y” , “ğ” gibi sesler düşüb yazılmiyordu. Örneğin “Ayrım” adı yazılarken ,”A”dan sonra yumuşak “y” ve “r”dan sonrakı “i” ünlü ses düşüb ve “Arm” formasına keçibdir. Ayırım---->Arm. Turuhansk yakutları mifolojiyasında “Ay”/”Ai” , yaradıcı , yaradan, tanrı anlamındadır.19 Azerbaycanda özellikle İran azerbaycanında “Ayrımı” , “Ayrımlı” adlı türk tayfa indi de kendi hayatına davam etdirmekdedir. Bu eski türk tayfası Kara denizin güney doğusunda yani Van gölünün çevresinde yerleşirmiş. Ayrım türk tayfasının bu yerleşdiyi ve yurt salmış yerleri kendi etnos adlarıyla bağlı olarak , “Ayrımini” ve yumuşak “y” sesinin düşmesiyle “Arımini” ve sonda da kıssa (türk diline özel olan) “I” sesinin düşmesile ve ayni halda Asur , Aramey , Fars , Babil, Yunan , Hay ,İbri , Rum ve başka hind-Avropalı dillerde olmadığı yüzünden , gil tabletlerde , taş ve kaya üzerinde çivi yazılarda , kitablarda ve başka-başka kaynaklarda ve özellikle de “Orartu” taş ve kaya üstü çivi yazılarında , “ARMİNİ” formasını ve adını almış ve iye durur ve böylede tarihde tanınıb ve hala da tanınmakdadır. Bu türk “Ayrım” tayfa, ülkesinin adını arap coğrafiyaçıları ve gezginleri kendi eserlrinde “Ermeniye” gibi yazmışlar . Bu türk ülkesi “Ermeniye” ve ya orartular ve eski yunan yazarların dilice desek “Armini” , Ayrım türk tayfasının ülkesi demekdir. Hit/Het , Manna , Midya(Mad) , ve Aşur imperiyaları zamanı , heyat süren bu ülke , din hadimleri ve din başçıları olan “Mag”ların esas kaynakı olub , yani maglar dediyimiz din adamları da “Ayrım” türk tayfasından çikib bütün ülkelere yayılan dinçiler ve din hadimleri olmuş ola ve midya türkleri dövründe de bu din başçılığı rolunu türk dünyasında ve başka türk yurtlarında kendi üzerilerine götürmüş halk olamuş olalar ve elece de bütün türk topraklarına yayıldıklarına göre , günü günden bu “ayrım”(Armini , ermeniye) ülkesi say bakımından azalarak başka yad halk onun toprakına girib , yerleşerek , o türk tayfa ve etnosun hem toprakına , ülkesine , hemde adına , uygarlığına yiyelenerek , tarihde bir nahak ve yalan iddiada bulunmakda olmuş olsun . Bu eski türk etnosu yani “Ayrım” etnusunun ülkesinin ve dövletinin adı Orartu terefinden yenilenden sonra tarihde “Orartu” adıyle , sami dilli halkların dilinde “Araştua” ve İÖ 5- ci yüzillikden sonra “Armini” , “Ermeniye” , “Ermenistan” adıyle tanınmakdadır.Ayırımların yenildikden önce yaşadıkları bölgenin merkezi ve kaynağı “Kapadokiye” olmuşdur. Bu ülkenin (Orartu)bir neçe adı olub ve iyi demiş olsak , çeşitli halklar terefinden verilmiş çeşitli adlar daşımış halk ve ülkedir . Ama bu ülkenin kendi halkı terefinden verilmiş adı “Biyaini” ya “Buyaini”ymiş. Bu halkın kendi ülkesine verdiyi ad “Biyaini” ya “Buyaini” yok , eslinde “Büyü- ini”ymiş ve eski Yunan, Rum, Asur,Fars,İbri,ve başka türk olmayan halkların “Ü” ünlü sesinin olmadığı için “Biyaini” ve “Buyaini” formasında kayd olunub.”Biyaini” ve “Buyaini” bir çok alimler ve tarih uzmanları ve araştırıcılar terefinden yorumlanıb ve bu ülke adını iki adlım “Urmiya” ve “Van” göllerinin bu ülkede yerleşdiyi için “sular ya su ülkesi” anlamında yorublar , halbuki bu ülkenin adı “Ayrım” türk etnosunun yurdu olarak , anlamı “Büyü ülkesi” , “Büyü yurtu”dur. Önce yukarıda kayd etdiyim gibi , “Ayrım”lar ovsuncu , büyücü , tibb hekimi , ruh hekimi (psikiyatır) ,sehirci , muskacı ve ayni halda din hadimi ve türk halk din ve inanclarını koruyan adamlar olublar . Demek bu esaslarla “Ayrım”lar kendi ülkelerine “Büyü ini” (büyü , ovsun , sehr ve muska yurtu) adlandırmakları yersiz deyilimiş. Biz çok iyi biliriz ki şimdiki “Ermeni” adlandırdığımız halk , eslinde kendilerini “Ermeni” bilmiyorlar , saymiyorlar ve sanmıyorlar . Bu hind-avropa dilli ve soylu halk ,kendi aralarında , kendilerini “Hay” , “Hayk” ve kendi yurtlarını da “Haystan” adlandıriyor. Ermeni adlandırdığımız halk çok iyi biliyor ki anadoluda kara denizin güney doğusunda yerleşmiş eski Ermeniye / Armini/ Ermenistan/Orartu /Buyaini , türk halkların ülkesi olub ve bu türk ülkesi Ayrımini /Armini bölge ve vilayeti ezel günden eski “Ayrım” türk tayfasının yurtu olmuş ve kendileri sonralar avropa karasından (o zaman ne soy adı daşıyırmışlar hala belli değil) geze-geze gelib “Frigiya”yurduna ve oradan“Hayasa” vilayetine yani türk hit/het dövleti topraklarına çatmış ve zaman-zaman bu türk yurdunda(Orartu dövleti türk ülkesi Arminini almadan önce Armeni bölgesinde sığınıb , yerleşmiş , kök salmış ve sonra da Orartu şahları Ayrımini//Armini`ni alandan sonra bu Hayların bir çok kısmını Azerbaycanın Araz kuzey kıyılarına kölelik ve iş çekmek için sürgün edib yerleşdirir ve orartu zamanından beri şimdiki Ermenistan adlandırdığımız topraklarında bulunmakdadılar. Yerli türkler şu sürgün olanlara (orartu`nun// buyaini dövletinin armini//ayrımini vilayet ve bölgesinden geldikleri için ) yanlış olarak soy adlarıyla yok , belkem gelib sığınıb-yerleşdiyi türk ülkenin adı yani “Armini” , “Ermeni” vermiş ve adlandırmış , ayni halda yerli türk halkı onların bu yeni yerleşdikleri türk topraklarına da , türk vilayet ve ülkenin adını yani “Ermenistan” erazi adını verirler ve arazın kuzey kıyısında , şimdiki Haylar yaşayan yere “Ermenistan” dediler.Azerbaycan tarihçi G.Geybullayev yazır : indiki Ermenilerin (Hayların) ulu ecdadları olan Firigi`ler İÖ Balkan yarımadasından kiçik Asya`ya keçib gelmişler. Firigilerin bir kısmı Asur kaynaklarında “Urume” ve Orartu kaynaklarında “Arm” vilayetinde(eslinde Armini gibidir lakin bu adın sonundakı “ini” Orartu dilinde yer adlarının sonlarına artırılan şekilçidir) yerleşmişler. Yazar sonra kayd edir : “Arm toponimi Balkan yarımadasından köçüb gelenlerin sözüdürmü , yoksa onlar Arm adlı olan ölkeye gelib oturmuşlar ?!, bu hala aydın deyil". 20 Görünür bizim kendi tarihçilerimiz Arm sözünü ne olduğunu ve ne ile bağlıdır , hala çöze bilmeyib ve açıklayanmayıblar ve bir sırr ve tarih gizi gibi kalmakdadır.Böyle olunca başkaları bu gizli kalmış tarihi hakiketlerden iyice kendi hayrına göre yararlaniyorlar ve sonra da büyük hulyalara dalmış olurlar ve türke ayit tarihi gerçekler ve olaylar bir başkasının adıyle rakam yeyir ve sonda kendi gizli ve üstü açılmamış tarihimizin esiri ve giriftarı oluruk ve hiç yol bulamiyoruz ki şu düğünleri çöze bilek. Şu gizleri çöze bilmeyince, “Büyük Ermenistan” toprakları hulyasile yüz-yüze geliriz ve batı dünyası ve batı tarihçileri de bu yersiz ve boş iddiaya destek duruyor. Ayrım /Ayirım-ini türk ülkesi ve türk halkı gizi açıklana kadar bizim üzerimize olan yürüşler ve baskılar sona ermiyecek ve davam edecek. Ayrım türk ülkesi ve halkı gizi çözülmeğince doğu anadolu topraklarından başka , Azerbaycan topraklarına baskın, yürüş ve işkal olunma prosesleri davam edecek , çünki “Büyük Ermenistan” haritesine göre (atlasında) Türkiyenin doğu kısmı ve Azerbaycan toprakları alınmalıdır. Bu soy-nesil adını ve ayni halda bu ülke adını biz türkler kendi elimizle onlara vermişiz ve şimdi de kendi alışdırdığımız odun içinde yakıliyoruz . Biz türkün uyuması ve ağır uykuya dalmasından, görün rakib ve bize karşı duranlar tarih adına neler söyliyorlar . Örneğin tarihçi G.Kapansyan yazır : “Arim” adını daşıyan Hind-Avropa köklü tayfa , balkan yarım adasından küçük Asya`ya , Hetlerin ülkesine , Hayasa adlı vilayete (şimdiki Erzincana) gelmiş, sonra ise İÖ , 6-7 ci yüzyıllarda , Ermeni yaylasına , daha sonra orartu ölkesine yayılmıştı 21 demek aydın olur ki Ermeniler İÖ 6-7 yüzyıllarda ermeni yaylasında yaşıyormuşlar , esas söz burasındadır ki biz bu tarihçinin dediyi Ermenileri Avropa kökenli indiki ermeniler sayag yoksa türk dilli ve türk soylu Ayırım (Arm) tayfa ve halk sayak.?! En esas problem ve mövzu ARM ya Armini soy ve dil kimliğini açıklamak ve bu tarihi gizi çözmekdir. Bunun için türk tarihçilerin üzerine çok bir ağır yük düşür ve gerektir bu gizi çözmek lazimdir. Rus tarihçisi Diyakonov yazır : “Ermeni etnonimi “Arm” eyaletinin (ülkesinin) adındandır. 22Bu ad Midyalılara , Farslara, onlardan da Araplara keçmişdir. Türk soylu Orartu şahları “Menua , Argişti , ikinci Sardur “ ARM eyaletini (ülkesini) işgal edib orartuya katmışlar. Birinci Argişti bu eyaletden 6600 döyüşçü , ikinci Sardur ise 10,000 nefer aileni Van gölü etrafi eraziye (yani orartu`ya) ve sonrada indiki Yerevan şehirinin yakınlığında tikdikleri İrpuni kalesine köçürmüşler. Azerbaycan erazisinde indiki Ermenistana ilk Ermenilerin gelmesi de bu olaylar ve hadiselerle bağlıdır.23 Hay`ların bu bölgelere gelmelerinden çok önceden , “Ermeni” türk sözü , bir türk adı gibi Orartu//Buyaini// Ayrımini türkleri terefinden kullanmakdayımış. Bu yerli türk halkı İÖ 7-8 yüzilliklerden bu Ermen(Ərmən) ve Ayrıman adlarıyla tanışıydılar ve kendi çocuklarına da bu gibi adları koyurmuşlar. Örneğin Orartu//Buyaini//Ayrımini şahı Rusa`nın atasının adı “Erimena”yımış. Oscar White Muscarella , Asur şahı Sargunun Orartu`ya harbi yürüşü hakkında yazdığı raporun önyazısında prof. Stephan Kroll kayd edir ki Sargunun Orartuya savaş yürüşü zamanı , Orartu şahı Rusa “Erimen”in oğlu`ymuş . 24

“Ayrım”lar türk dünyasının dinsel ve dini ahundları (hocaları) ve hadimleri , şamanları ve Moğlar gibi bütün türk ülkelerine ve topraklarına yayılmakda olmuşlar. Ayrımlar en eski zamanlardan , eski taş dövründen , ovsundan , muskacılıkdan başlayarak son dövrlerin Zertüşt dininin Möğları //Magları olarak , Moğ ve Mag gibi eski dünyaye tanınmışlar ve get-gede asil hakiki “Ayrım” adı itib, batıb, gedib ve Mag formunu ve adını kazanıb daşımakda olub.“Ayrim” yani “önceden haber veren ” , “önce gören” demekdir. Eski türk dilinde “büyü” ve “sehir” ve “ovsun”a “Arpağ” da deyermişler ki hemen türkçe “Ayrım/Arm/Arma” (türk etnonimi Ayrım /Arım /Arm ve ayni halda türk ülke adı Armini /Armeniyye/ Armanıstan) sözleri`yle türk dillerinin ses değişim kanununu ve özelliklerini (B-M seslerinin değişilmesini göz önüne alarak) ayni sözdür , ya`ni eslinde Arpağ sözü hemen Arm/Armağ /arma sözüdür. Arbağ ----> (B ----> M) Armağ -----> Arma /Arm . Böyle olarak şu sonuca çatıyoruz ki eski tarihde özellikle Anadolu eski tarihinde “Arbuni” ülke adı da hemen eski türk ülkesi olan Armini /Arm.uni / Armeniye/Arm.in.stan`dır. Arbuni -----> Armuni -----> Armini ----> Armeni -----> Armeniya . Şu yukarıdakı örneklerde Arm`la başlanan söz ve adlarının sonluğunda olan “ini” ve “uni” sonlukları , Orartuca yani orartu dilinde olan sonluklardır. Orartu iltisagi dilinde “ini” , “uni” sonluklar , yurt , ülke , vatan demekdir. Arm.ini , Arm yurtu , büyü ve büyüler yurdu demekdir. Türkçe “Arm” ve “Arpağ” sözleri`yle bağlı bizim Azerbaycanda ve Anadolu`da çoklu toponim , hidronim , oronim ve etnonimlerimiz var , o sıradan Arpa çayı , urmiya şehiri ve gölü , Armenistan ülkesi, Armutlu köyü ve sayire... Arpa çayının adı eslinde “Arbağ”iymiş : Arbağ ----> Arpağ ----> Arpa (= büyü/büyülü /büyülenmiş/büyü yurdundan gelen su ve ırmak) . Urmiya şehirinin adı , gölün adından götürülüp ve bu gölün adı eslinde “Armya” olub ve eski türk sözü “Arm” (= sehir , ovsun , cadı , büyü , muska) ve eski türk sözü olan “Ya” (= engin su , deniz , derya , göl)dan yaranıp ve anlamı “ büyü yurdunun göl`ü , büyü gölü , büyülü göl”dir. Arm.ya----> Armiya ----> Ormiya ----> Urmiya . Şemseddin Sami Arpağ sözünün anlamında yazıyor : Arpağ = (kısalmışı “Arpa”) eski bütperest türk moğ ,kahin, Gam başçılarının hastalara okudukları büyü , ovsun ya sehir.25 Ş. Sami “Arpağcı” sözünün anlamında yazıyor : ovsuncu , sahir , büyücü , üfürükcü .26 Eski tarihde türk yurtu ve ülkesi olan “Manna”da “Armaiti” adlı şehir ve vilayetden ad aparılıb . Ayni halda Arap kaynaklarında da her zaman olduğu gibi güney (İran) Azerbaycanında “Urmiya” ve “Urm” adlı iki toponimden ad aparılıb ki bunların her ikisi de şimdiki “Urmiya” şehir ve toponimin adı`yla bağlı ve ilişkidedir. Azerbaycan tarihçisi G.Geybullayev`e göre çok ehtimal şimdiki “Urmiya” şehirinin adı , “Urmeyate” toponimi adının kısalmışıdır(G.Geybullayev-Azerbaycan halkının teşekkülü tarihi). Eski türk dilinde “Arım” , “ irim” sözleri “fal” , “nişane” , “belge” , “ önce gören” , “önceden haber veren” , “ovsun” , “cadı” , “büyü” ve “sehir”dir. Geybullayev yazır ki şu “Armaiti” adın terkibinde “Ata” sözü işlenibdir (Arm+Atey) ve çok ehtimal ki şimdiki “Urmiya” vilayeti ve şehiri “Moğ” /”Mag”ların yeri-yurtu ve ikametgahları olmuş`iymiş. Buna göredir ve tesadüfi deyil ki “Urmiya” şehiri “Zartüşt”ün doğulduğu yer sayılır. Kuzey Azerbaycanın Zagatala bölgesinde de “Armatiyan” adlı oronim (dağ) var ki çok ehtimal la mağ`lar ya moğ`lar la ilgilidir. Yani şu dağın adı “Arm” + ”Atey” +”An” (= büyücü ve sehirci papazların yeri ve meskeni) , Arm = büyü , sehir , ovsun , cadı, fal, taleh, baht ve ikbal, öngörülük , önceden haber vermek ,muskacı, büyü ve muska ile tedavi etmek ve bu gibi anlamlar . “Atey” /Atay = Ata , Dede , Ağ sakkal , papaz, kahin , Moğ , Mag ,Şaman , Gaman , molla , Hoca , Katolikus , pap , papa ve bu gibi anlamlar . “An” bir ehtimala gore “cə`m” , çokluk elameti ve belgesi sonluk olmuş ola ve başka ehtimala gore eski türkce ve Orartu`ca “in” ve “ini” (= yurt , mesken, yuva, yaşayış yeri) toponimlere özel sonluk ve şekilçi olmuş ola . Burada yeri gelmişken bunu da artırmalıyam ki “Ermya”/”Armya” peygamberin adı da çok ehtimal olunur ki “Arm” /Armya / Urmya toponimleri ya büyü , ovsun sözleri ve adları`yla bağlı olmuş ola ve bu peygamberin adı onun türk soyundan ve Ayırım /Arım/Arm ya Mağ tayfasından olmuş ola. “Ayrım” türklerden tarihde , eski ana ve doğma yurtlarının kuru adı , Armini/Armeniya/Ermenistan/Ermeniye ve avropa soylu Hay halkının yanlış olarak kendisiyle daşıdığı “Ermeni” soy adı gibi kalmakdadır. “Ayırım” türklerinin esil , hakiki ve doğru erazisi şimdiki Erzincan ta ki kapadokiye bölgesi erazisinden tutmuş kara denizin güney doğu kıyılarına kadar uzanıb gediyormuş. Araz ırmağının kuzeyinde yerleşen Armeniya ya Ermenistan ülke adı , tarih bakımından ve tarih ilmi açısından , asil , hakiki ülke ve etnos adı deyil. Bu Azerbaycan topraklarının Ermenistan adı daşıması buna göredir ki Orartu dövletinin Ayrımini/Ermenistan türk erazisinde yerleşmiş “HAY”ların, arazın kuzey bölgesine sürgün olub yerleşmeleri yüzünden, yerli türk halkları onları Ermenistandan geldikleri için , onları Ermeni adlandırdılar ve Ermeni türk adını hakiketi düşünmeden onlara takma ad gibi takdılar ve zaman süresinde bu takma ad nahak ve yersiz olarak Hay halkının üstünde kaldı ve onlar da yeni yerleşmiş yurtlarına da Ermenistan adını verdiler , yoksa asıl hakiki Ayırım türklerinin yurdu ve ülkesi Ermeniye/Armini/Ermenistan, Anadoluda Van gölü ve Urmiya gölü çevresinde yerleşmiş bir türk ülkesiymiş. Muska ya tılsım bir doğal ya geyr-i doğal maddeden düzelmiş şey ya araçdır ki onda koruyucu büyülü kuvveler ve hoş taleh ve ikbalı cezb etme ve şeytani , kara devler ve gücleri def etmekdedir. "Verən aşı içərlər" . İndi də Atropaten / Atarpatkan /Atropatkan məsələsində də ,biz həmən Hay`larda etdiyimiz səhvimizi təkrarlamaq istəyirik.Biz bu adları özümüzdən dəf və rədd eləməməliyik , bəlkidə indiyə qədər yad bilib soyuq davranmamıza rəğmən , bundan belə bərk-bərk iki əlli tutub yapışmalıyıq ta ki özgəsi boş yerə iyə və sahab çıxıb başımıza iş açmasın . Atropatkan və ya Atarbayqan və Atropatena kimi döğma adlarımıza iyə və sahab durmasaq , bu tezlikdə olmasa da ,onu yəqin bilin uzaq gələcəkdə , bu hind-avropalı dillilər bizim gələcək nəsillərimizə və evladlarımıza , və türk dünyasına əzab və baş ağrı verib , zəhmətə salacaq. Necə ki Orartular zamanı Azərbaycan ərazisindəki yerli türk xalqı bu böyük səhvi elədi və 2000 il sonrakı nəsli və evladı onun səhvinin tavanını verib,əzabını və ağrısını çəkir(Hayların Qarabağ iddiası və 10-larca xocalı təkin soyqırımlar törətməsi).Azərbaycan türk xalqı belə bir səhvləri eləməkdə staj sahabıdır necki Azərbaycanın indiki torpaqlarında hər hansı bir bölgədə kürd yaşıyır ,oranı kürdistan deyib adlandırır ,necə ki bizdən qabaqkı nəsillərimizin belə fikirləşib davranmaları ucubatından və digər tərəfdən də Anti-türk və Anti –Azərbaycan siyasəti yürüdən pəhləvi şah rejiminin təşəbbusu sayəsində, bu son 100 ilin içində ,Azərbaycan torpaqlarında Kürdistan kimi vilayətin üzə çıxmasının şahidi olduq və bu səhv proses indi də Güney Azərbaycanda davam etməkdədir .

Türk soylu xalqların etnonimləri və etnos adları da toponimləri kimi öz mif xəzinəsindən və mifologiyasından qidalanıb və etnonimlər adları , türk tanrılarından və ilahələrindən alınıb və təbiidir ki Azərbaycan ərazisində yaşayan türklər də öz tanrısının adı ilə (od və günəş tanrısı sayılan Od.ar/Ot.Ar/Ad.ar/At.ar/Az.ar/As.ar) özlərini ,öz tanrılarına mənsub , adlandırıb , adlanacaqlar. Deməli işlərin başçısı mif və tanrılardır. Ölkənin adı və etnosun adı da miflərdəndir. İlk öncə yurda ad verir və yurd da özünə mənsub olduğu etnosa ad verir. Amma etnos köç etdikdən sonra , öz etnos adını (eyni halda onun tanrısının adı da sayılır) yeni məskən saldığı yerə verir. Onun üçün deyə bilərik türklərin bir çox yurd adları öz doğma qarəsində yəni Asya qitəsində , ilk öncə türk tanrıları və miflərinin adıdır ,amma başqa qitələrdəki yurd və toponim adları köç etmiş türk etnos adı ilə ilgili verilibdir. Atropatkan//Atropatena adındakı "Atro" hissəsi həmən Azərbaycan adındakı Azər hissəsinin fonetik variantıdır. Adar //Atar ---- ("d" səsinin "z"ya çevirilməsilə) Azar//Azər . Bunu qeyd etməliyik ki "Azər"in od anlamında olması özü ayrıca bir bəhs və araşdırma tələb edir çünki Azər sözünün tərkibindəki "Az" özü təklikdə "od" anlamındadır. "Ər" sözü haqqında bir neçə ehtimallar var. Biri bu ki "ər" , "Atar"/"Azar" sözündəki "ar" sözünün Farsca deyilişi və tələffuzu olmuş ola . ikinci bu ki "ar" sözünü tarixçilər və araşdırıcılar "ər/kişi/adam /insan" bilib və "Az"dan sonra "ər" demiş olalar yəni "Azər" adını "Az kişi" mə`nalandıralar və ...

Azərbaycan adındakı "Baycan" hissəsi də eyni "Atarbadqan"dakı "Badqan" hissəsi və Atropatkandakı "Patkan" sözüdür və heç bir fərqi yoxdur və təkcə fonetika dəyişiliyi var. Badqan ----("d"səsinin"y"səsinə çevirilməsilə) Bayqan ---- ehtimlən ərəblərin gəlməsindən sonra "Baycan". Aturpatkan adının tərkibində olan ATUR ,od - Günəş tanrısından əlavə atəşgah anlamını da özündə daşımaqdadır. Atur sözü əslində "odur"/"odir"/"otir" iymiş yəni od yeri , od saxlanılan yer. Türklərin əsas böyük "odir"//"otir"ləri Azərbaycan ərazilərində yerləşirdi."odir" sözü zaman sürəsində "Atur" və "Atar" və "Atro" formuna çıxıbdır. "Atur" ya "Asur" qədim Misirlilərin inancına görə "Dəniz ilahəsi" və "od tanrısının eşi" sayılırdı. Aturbadkan adını biz miflərdən uzaq və mifologiyanı nəzərə almadan etimologiyasını açıklamak istəsək , ilk öncə onu "Atur.bod.kan" formasında bərpa etməliyik və sonra açıklamak lazimdir : Atur(od/atəş /atəşgah) + bod (=boy, tayfa,nəsil,soy,qəbilə,xalq) + kan (mərkəz , toplum , yiğıncaq, xəzinə , özündə saxlanılan yer) = od qəbilənin ya tayfanın yeri , Azər xalqının yurdu deməkdir. Atropaten //Atropatan ölkə adı haqqında e.ö ikinci və üçüncü yüzilliyin müəllifi "Polibiy" yazır ki "Atrupaten çarlıq höküməti Əhəmənilər (Həxamənişian) zamanından var imiş". Bu məlumatdan belə mə`lum olur ki bu qidmət (staj)və tarixi sabiqə , yazıya alınan tarixlərdən bizə məlumat və informasiya verir və allah bilir neçə minilliklər öncədən bu ad tarixin qoynunda uyurmuş. Artıq e.ö 4-cü yüzillikdən kiçik Mada adlanan Azərbaycan ərazisi "Atropatena" adlanırdı . "Aturpatkan" adının Azərbaycanın Dərbənd şəhərinin qala duvarında həkk olunması , bu ölkənin rəsmi dövlət ünvanında və adında işlənməsini subut edir.Əlbət bu zaman "Azərbaycan" fonetika formasında səslənən ad`dan ,xəbər ola bilməz ,çünki ərəblər gələndən sonra ("q" səsi və hərfinin "c"ya çevirilməsi ilə )"Azərbaycan" formunda səslənməyə və fonetikasına girir. Azərbaycan tarixşunaslıq elmində və eyni halda umumi dünya tarixşunaslığında, Azərbaycan // Atropatkan // Atropatan türk ölkənin adını çox güldürücü və komik nəzəriyyə olaraq ,İskəndərin hucumu zamanında Azərbaycana hökm sürən "Atrupat" adlı sərkərdə şəxs adı ilə bağlayırlar. Bu şəxs adı "Aturpat" , kökündən belə söz konusu olan ölkə adı Aturpatkan // Atropatkan dan fərqli bir mövzudur və bu ölkə adlarına heç bir dəxli yoxdur. Aturpat / Atrupat şəxs adı ya titulu mə`na və anlam baxımından ölkə adı ilə fərqlidir və təkcə fonetik oxşarlığı var. Atropatkan ölkə adında , "pat" sözü ,türk sözü olan"bad"sözünün fonetikası dəyişilmiş formasıdır və əslində türkcə "sədd , duvar, hasar " anlamındadır, halbuki Atrupat şəxs adında , pat sözü , Göz , gözətləmək , qorumaq , diqqət yetirmək , nəzarət altına almaq , göz dolandırmaq" anlamlarındadır.Bu "pat" sözü əslində düzgün forması türkcə "bus"//"pus" sözləridir və "busmaqdan" //"pusmaqdan" alınaraq ,farslar onu "pas" formunda bizdən alıb (=qorumaq,sahab olmaq ,gözətdəmək anlamında) işlədirlər."Pat" sözünün başqa formantı olan Baz ,Bay ,Bas,"Göz" anlamındadır . "Bas" ingilis dilinə geçərək göz anlamında işləməkdədir. Tarixin bir çox yorumları qondarma , saxta və sonradan yerləşdirmədi və özəlliklədə türkə ayid olan yorumları və yozumları da saxta , qeyr-i real və Fars pərəstlik əsasında və Fars anti-türk və anti-Azərbaycan alimləri və tarixçıləri tərəfindən diktə olunan və verilən yorumları əsasındadır. Çoxlu türk kökənli və türk mənşəli sözlər vardır ki onları Farsın hesabına qoyulub və Farsca da ona bir anlamlar yozub yaradıblar və sözlərin milki sənədini öz adlarına və öz dillərinə ayid çıxardıblar. Aturpat sözü və şəxs adı türkcə bir titul addır və onun anlamı "od qoruyan" ,"oda baxan" ,"Atəşgəh məmuru və işçisi" deməkdir . Qədim Fars dilində "pat" sözü əyər "gözətçi,bəkçi, qoruyan" anlamlarında olmuş olsa belə, sonradan minlər başqa türk sözləri kimi türklərdən kopya çəkmə olacak. Çox ehtimal ki yuxarıda qeyd olunduğu kimi türk kökənli "Bus" //"pus"(göz , nəzər,baxış, görü) sözləri əsasında "pas"/"pat" sözlərindən biri olan "pat" , baxan , nazir , nəzər yetirən anlamında "Atur"//"Atro" sözünə birləşərək , bir titul adı (atəşə baxan , atəşgəh mə`muru) anlamında yaranmış ola(Yeri gəlmişkən qeyd edək ki qədim türk sözü olan "pus"//"bus" sözündən türk dilində "pusu"//"pusu qurmaq" sözləri yaranıb və indi də xalqın dilində işlənir."Pus" sözü "görü ,nəzər,baxış"anlamında , qədim türklər tərəfindən Avropa dillərinə nifuz edərək ondan "puster" (= mənzərə , görüntü) şəkil kimi yararlanırlar). Amma məsələ burasındadır ki biz bu adı titul (atəşgəh ilə ilgili ) hesab etsək o zaman bu adın anlam dairəsini çox daraltmış oluruq .Bizcə bu adın əhatə dairəsini genişləndirmək lazimdir yəni onu türk və Azərbaycan mifologiyası ilə bağlamaq lazimdir. ATRO sözü həmən Atra //Atar (=od tanrısı /günəş tanrısl) olaraq , qədim türkcə pat (bat//pas//bas) sözü ilə bitişəndə "od ya günəş tanrının naziri , bakanı , numayəndəsi deməkdir. Deməli Azərbaycana // Atropatkan –a hökm sürən sultan ,Atəşgəh işçisi deyilmiş və onun adının anlamı "günəş tanrının numayəndəsi ,tanrının yer üzündə işgüzarı və canişini deməkdir. Bu həmən Cəmşid əski türk şahının titulu və ünvanı idi. Atropat , qədim türkcə olan Aturpat adının Yunanca yazılış formasıdır."Atarpatkan","Atirpatkan" və ya"Aturpatkan"indiki Azərbaycanın qədim türkcə adlarıdır ki tədqiqatçılar o sıradan Q.Qeybullayev və F.Ağası oğlu bu adları Fars mənşəli sayırlar. Q.Qebullayev "Azərbaycan Türklərinin Təşəkkülü Tarixindən" adlı əsərinin 211 –ci səhifəsində yazır : "Bütün tədqiqatçılar bu adı (Aturpat,Atarpat,Atrapatkan) farskökənli və fars mənşəli hesab edirlər və çox güclü ehtimalla , həqiqət də belədir". 27 Q.Qeybullayev Hindistanda atəşpərəstlərini "Atarpat" adlandırılmasından, belə bir qənaətə gəlibdir. O Atarpat adını kök baxımından Aturpat adından alınma bilir və "Atrupat" adını etnik kök və mənşə baxımından əsla heç bir Fars kökənli xalqa ayid olmamasını açık aşkara qeyd edir. Atrupat şəxsi haqqında "Strabon" yazır ki Atropat Midia xalqından idi . Midialıların Fars olmadıqları da artıq isbat olunubdur. Deməli Atropat , "Adarbad" ,"Atarpat" adlarının Yunanca yazılış formasıdır.Bu qeydiyyatdan və açıklamadan belə nəticə çıxır ki bir-birindən fərqli sandığımız Aturpatkan və Azərbaycan mega toponimlərinin kökü və mənşəyi və etimologiyası eynidir və yalnız fonetika dəyişiliyinə mə`ruz qalaraq , indiki çağda bir-birindən fərqli görünür,yoxsa eyni çökə bağlı adlardılar. İndiki Azərbaycan ərazisi tarixin zaman sürəsində bir-birindən fərqli türk mənşəli ölkə adlarına malik olubdur ki bu da Azərbaycanın əzəldən bəri türk soylu etnoslar və tayfaların ardıcıl yurdu və məskəni olmaqdan irəli gəlir. Bu türk yurdu və ərazi gah bütüvlükdə və gahdan da bir hissəsi ,özünə xass türk mənşəli ölkə adı altında öz tarixi həyatını baş ucalıqla sürməkdə olub . Bu tarixi qədim ölkə , rəsmi bəşər tarixindən beləyə türk soylu Hurritlərdən ,Quttilərdən tutmuş kassitlər və Lulubilər,Manna, kiçik Mada , Atarpatkan , Alban və Azərbaycan adlı çeşitli türk mənşəli adlara malik olubdur. Bu ölkənin daşıdığı ərazi və dövlət adı olan Alban adı çox maraqlı və ibrət verici tarixi əhvalatı var ki hər türk insanına özəlliklə də Azərbaycanlılara oxumağı və bilməyi çox vacib və önəmlidir. Azərbaycan adlanan ərazinin elə tarixi və bəşəri və mədəni özəlliklərinə malikdir ki bu ölkəni və ərazini çeşitli sifətlərlə adlandırmaq yerli olar. Azərbaycanı yeri gələndə Günəş tanrısını pərəstiş qaynağı olduğu üçün "Atarpatkan" (Günəş tanrısı ATAR-ın yurdu) , saysız atəşgahlar və atəşkədələrinə görə "Aturpatan" (=odlar yurdu) , Az /Azər oğuz soyu və nəslinin yurdu olduğuna görə Azərbaycan (= Azərlər yurdu) və dünya xalqlarının mif xəzinəsi olduğuna görə Alban (Tanrılar yurdu) adlandırmaq heç də yersiz deyil. Bu ölkənin belə neçə adla deyilməsi və çağırılması heç bir kötülüyü yoxdur, əksinə bir xalq üçün fəxr edici bir cəhətdir.Bir xalq əyər ona verildiyi və verilən adlara bilgili və agəh olsa, o adların anlamını ,mahiyyətini, fəlsəfəsini bilmiş olsa , o adların hər birinə ayid ,özəl reaksiya verə bilər və öz yerində hər bir ada qarşı lazim olan cəbhəni tutar. Azərbaycana ayid hər biri öz yerində müsbət puanları və baş ucaldıcı cəhətləri var. Əlbətdə bir xalq öz adlarının anlamını , etimologiyasını , mahiyyətini və öz doğma sözü olduğunu bilməyə və özününkü bilmədən yadlara ayid edə , bu neçə adlıq ona çoxa başa gələ bilər. Misal üçün Almaniya ölkəsinə neçə ad deyilir. Bir sıra xalqlar (slavlar özəlliklədə Ruslar ) "Nemes" deyib çağırır , bir sırası soy baxımından "Germaniya" , bir sıra "Almaniya" və özləri də "Doyçeland" deyir. Yaxşı bu neçə adlıq Alman xalqına və ölkəsinə nə zərərlər vurubdurmu ? Azərbaycan xalqının durumu Almandan fərqlidir, çünki o xalq ona verilən adların nə olduğunu bilir və bəlkidə yeri gələndə bu duruma çox da fəxr edib sevinir. Azərbaycan xalqı hələ tarix boyu öz daşıdığı adların nə olduğunu və hansı dilə mənsub olduğunu və nə kökün –mənşəyin sahabıdır , 1500 il ərəblərin gəldiyindən sonra bilməyir və gözün tikib onun – bunun ağzına ki görüm mənim adımı necə açıklayacaqlar?! Azərbaycanın tarix boyu daşıdığı bu adların kökü-mənşəyi və etimologiyası və əsil-həqiqi fonetikası açıklanıb bərpa olunsa və xalq öz doğma adlarına iyə dursa və onu özgə malı bilməsə , o zaman Azərbaycanı ,qoy biri Aturpat , birisi Atarpatkan , birisi Alban , birisi də Azərbaycan çağırsın. Heç bir zərəi yoxdur. Xalq adlarını tanıyarkən , eyni halda bir müstəqil bağımsız ölkə halında olaraq, ona bu neçə adlılığın heç zərəri yoxdur. Misal üçün müstəqil və iqtidarlı ölkə və xalq olan Quzey Azərbaycan öz ölkə adlarını tanıyıb mənimsiyəndən sonra , ona əcnəbilər bu adlarla nə edə bilərmi ? Bu məsələ , neçə ad məsələsi Güney Azərbaycanda özəl və ciddi durumlar yarada bilər. Bir xalq ki nə tarixini bilir ,nə mifologiya tarixini bilir , nə çağdaş tarixini , nə dil tarixini bilir, nə milli düşüncə və milli savad bilir , nə kimliyini , nə soyunu bilir , bu xalqa ad vermə , ad dəyişmə , Azərbaycan adından başqa bir adla çağırmaq və adlandırmaq ,özəlliklə ixtiyarsız və koramal şəraitdə saxlanılan bir xalqa ,çox təhlikəli və öldürücü darbədir və bir yolluq tarixdən silinib məhv olub gedər işinə . Həriflər də bu hərbədən və taktikadan yararlanırlar , çünki xalq öz malınl tanımır , görməyib və nə olduğunu bilməyir və qorxuya düşür. Bu xalq əyər özünü tanısa , adlarını tanısa , anlamını ,mahiyyətini , keyfiyyətini bilsə , tarixini bilsə , o zaman bağırıb deyəcək : "mən bir Atarpatam , mən bir Madayam , mən bir mannayam , mən bir Albanam və mən bir Azərəm. Azərbaycanın , Alban adının fəlsəfəsini , nə olduğunu , nə özəllikləri daşdığını bilən bir xalq "alban" adı ilə dünya xalqlarına meydan oxuya bilər və dünyanın ilk mədəniyyət sahibi kimi , dünya xalqlarına fəxr sata bilər. Azərbaycan xalqının başqa varlıqlarına əl dəymədən,Təkcə Azərbaycan xalq şifahi ədəbiyyatının nağıllarındakı qəhrəmanları ,Azərbaycanlıların bu dünya xalqlarına ağalıq və sərvərlik etməyə kifayət edər ,qalanı sizə peşkeş olsun. Azərbaycan nağıllarını və o nağıllardakı qəhrəmanlarının obrazlarına fikir verən adam bilər ki Azərbaycana ALBAN adı vermək , nə deməkdir. Azərbaycan ərazisinin bir hissəsi sayılan ALBAN (Albania / Agvanq /Alvan /Aran) və onun toponimlərinin anlamı bu yerlərdə yaşayan 26 tayfanın türk Azəri dili ilə bağlıdır.Azərbaycanın və onun bir hissəsi olan Alban toponimlərinin adları türk dili ilə bağlıdır və bu da çox normal sayılır səbəb də budur ki bu ərazidə türk qəbilə və tayfalar və türk qəbilə birləşmələri , sülalələri eradan çox-çox zamanlardan bəri yaşayırmışlar. Türk dilləri ilə bağlı olan makrotoponimlərdən biri də"Alban"dır. Alban makrotoponiminin adı bir sıra alimlərin , dilçilərin , Tarixçilərin , coğrafiyaçıların və etnografların diqqətini özünə cəlb etmişdir. Azərbaycan ölkəsinin bir sıra toponimia düyünlərinin açılması üçün Alban yer adının etimologiyasının aydınlaşması ən önəmli mövzulardan birisidir. Alban`la ilgili çoxlu etimologiya təhlillərin olmağına rəğmən ,onun tam şəkildə düzgün anlamı açıklanmayıb. Alban yer adının etimologiya analizində ,araşdırıcılar bu adı çeşitli dillərə bağlamışlar. Bu alimlər Alban yer adının etimologiya təhlili sahəsində bir-birindən fərqli fikirlər irəli sürmüşlər , amma bu durumla ,hələ də onun etimologiyası düzgün öz həllini tapmayıb. Rum tarixçisi Ammian Martellin(4-cü əsr) deyir ki Albanlar öz adını dağ adından götürmüşdür.28 Hay-Erməni tarixçisi B.A. Ulubabayan, Roma tarixçinin (Martellin) əsərindən kopya çəkərək yazır Albanlar öz adını dağlardan almışlar.29 Roma tarixçisi "Joli Solinin" deyir ki Alban adı latin sözü "Albus"dan yaranıbdır. 30 Hay-Erməni tarixçisi Moses Xoenasi Alban adını qədim erməni dili (qrapar`la) bağlı bilir. Alban adı qədim erməni dilində Aevank (Ağvanq) oxunurdu. O qeyd edir ki bu ölkənin şirin xassiyyətinə görə ,yəni xoş təbiətinə görə Ağvanq adlanıbdır çünki ona "şirin" deyirdilər. 31 Y.Yusifov "Ağvanq" sözünü erməni adı adlandırır. 32 A.Bakixanov ,Alban adını roma dili ilə bağlayır və qeyd edir ki Albania Roma dilində "ağlıq" anlamındadır və azadlığa işarə edir. Görünür Bakixanov latin dilindəki "Albi" sözünün "Ağ" anlamını nəzərə almışdır. 33 İvan Şopen də A.Martelli kimi Albania adını"Dağlar ölkəsi ya dağlar padşahlığı" mənalandırır. 34 N.Y.Marr-ın fikirincə , Albania "Dağıstan kimi" , "Dağlıq ölkə" deməkdir.35 V.F.Minorski Alban adının anlamını , Yunan-Latin forması sayır və yazır ki bu anlam da erməni Ağvanq-ına uyğundur. Deməli bu alimlər və tarixçilər , Alban yer adının kök və mənşəyini Yunan-Latin və M.Xorenasi isə qədim Hay-Erməni dili ilə bağlayırlar. Son zamanlar Alban yer adının etimologiyası haqqında elmi yazılar meydana çıxıb və bu adı çeşitli dillərə bağlamışlar. Y.Yusifov ki Albaniya , Aran yer adlarının haqqında özünə qədər ki bütün müəlliflərin əsərlərini gözdən keçirmişdir , Minorski , Trever , Yeremiyan fikirlərinə istinad edərək belə bir qənaətə gəlir ki Albania , Ağvanq , Arran eyni ərazinin müxtəlif şəkilli adlarıdır. O Aran və Alban adlarının izahı üçün çağdaş Dağıstan dillərinin matriyallarından istifadə etməyi lazim görür və belə fikirləşir ki bu dillərdə yerli dillərin izləri qala bilər. 36 Y.Yusifov sonra belə qənaətə gəlir ki Alban yer adının ilkin forması "Halban" olmuşdur 37 O Halban adında "Hal"-ı etnonim adı ,"Ban"-ı şəkilçi sayır. Xetuma 13-14 –cü əsr müəllifi deyir ki "Hal" qəbilə adıdır və Ermənistan tərkibində olmuşlar və Yusifov da bu nəzərə qoşulur . Nəhayət də Yusifov deyir ki "Hal"-lar əski Azərbaycanda yaşayırmışlar.O Halban adını Hal ölkəsi kimi izah edir. 38 Dəmirçizadə Alban sözünü "yuxarı" ,"yüksək" anlamında olan "Al" sözü ilə əlaqələndirir bu adı eyni zamanda Xald-Orartu və başqa qafqaz dillərində işlənmiş söz də sayır . 39 Dəmirçizadə "Al" və "Ban" sözlərinin kimə və hansı dilə məxsus olmasını da demir.Ancaq qeyd edir ki Alban yer adını Xaldeylər yaratmışlar və sonra da qeyd edir ki "yuxarı" və ya "dağ" mənasında "Al" sözünü və "yer","ölkə" ,"şəhər" anlamında işlədən Xaldeylər bu yeri Alban adlandırmışlar.40 Ulubabayan və Trever ,Alban sözünün "Kelt" dilinə ayid olduğunu vurğulayırlar . Ulubabayan belə bir qənaətə gəlir ki Alban sözü "Dağ yeri" , "Dağ ölkəsi"deməkdir. 41 Trever qeyd etmişdir ki Şotlandiyanın əski adı Alban olmuşdur. 42 Alban adına tədqiqatçılar Balkan yarımadasında , İtaliada tuş gəlirlər.43 Azərbaycanın görkəmli alimi Mir Əli Seyidov Alban sözü haqqında yazır : "Bizcə Alban yer adı AL və BAN sözlərindən yaranmışdır". O Al sözünü bir çoxlu türk toponim və oronimlərində (Altay , Alaş kimi) iştirak edilməsini nəzərə alaraq nəticə çıxarır ki "Al" tərkibləri türk dillərində yüksəkliyi , ucalığı və qudrəti bildirir. M.Ə.Seyidov artırır ki "Al" türk dillərində çox anlamlı sözdür,Altay dilində "hündür, uca, yüksək,qudrətli,ulu" və Türkmən dilində "yüksək","uca" anlamları var və bununla da Altay , uca dağ deməkdir. Seyidov nəticə alır ki "Ban" sözü də "uca","yüksək" deməkdir və türkdilli və eyni halda Azəri sözdür. M.Seyidov bütün fikirlərini bu adın haqqında yekunlaşdırıb son sözünü belə deyir : " Alban yüksək , uca ban yə`ni uca ev , uca dam, Damı uca , yüksək yaşayış yeri deməkdir". 44 O bu yorumunu belə əsaslandırır : "çünki Alban`da dağlıq çoxdur və görünür ki onlar ucalan dağları evin(çadırın)yüksək hissəsi kimi , damı, banı sayırmışlar və Alban sözü bir mə`nası da "uca" , "yüksək dam" ,"damı uca yaşayış yeri" deməkdir. 45 Tarixçi Kamal Əliyev Alban adını türk dilləri ilə bağlayaraq deyir ki Alban adı "Alp"və"An" tərkibindən ibarətdir.O "Alp" sözünü"qəhrəman" anlamında və "an" sözünü cəm şəkilçisi sayır. 46 Bu alimlərin verdikləri nəzərlərə diqqət yetirincə görünür ki çeşidli açılardan bu Alban adının izahına yanaşıblar,ancaq Azərbaycan ölkəsinin miflər və mifologiya qaynağı olmağını nəzərə almadan adın etimologiyasını açıklamağa talaş göstəriblər ki bu izahların heç birisi türkün toponimlər və özəlliklə də ölkə ad qoyma xarakterinə və prinsiplərinə uyğun gəlmir. Ancaq bir az-çox bu baxımdan yanaşma olunsa da , o da M.Seyidov tərəfindəndir və bir giriz vuraraq , hədəfə yaxılaşaraq sonradan o da hədəfdən uzaqlaşıb. Alim tədqiqatçılar və araşdiriçılar Azərbaycan toponimlərinin adlarını araşdırarkən bu önəmli məsələni nəzərdə almalıdılar ki bu türk ölkə adları ,türklərin görüşlər aləmi , inanc ünsürləri , inamları ,mifləri və mifologiya görüşlərilə bağlıdır. Araşdırıcı alimlər bunu bilməlidir ki türk xalqları bu mə`nəvi varlığını bir kənara atıb , kelt sözünü ya Şotlandiya ,Roma`dan və ya xud Balkan yarımadasından ölkəsinə ad gətirməz. Bir halda ki türk özündən başqa, dünyanın digər ərazisinə və toponimlərinə ilk adları verən də o özü olubdur. Azərbaycanın yarıdan çox toponimləri ,onun keçmişdəki dini inanclarından qaynaqlanan və törədilmiş mifləri ilə bağlıdır. Azərbaycanın toponimlərinin ad siyahısı əslində Azərbaycan türklərinin miflər galeriyası və türk Tanrılar və ilahələr panteon`unun siyahısıdır və elə bu özəlliyə görədir ki Azərbaycan türkləri öz yurd və yaşadığı vətəninin adını Tanrılar panteonu olduğuna görə "ALBAN" qoyubdur. O bu adı uca dağlıq yer olduğu üçün , ya dağlar ölkəsi olduğu üçün , sadə bir AĞ rəng üçün , xalqın saçının rəngi sarı olduğu üçün , şirin xasiyyətli olduğu üçün , Aran adlı bir şəxsin adı üçün , ağlıq və azadlığ üçün , havasının isti olduğu üçün , ya "Hal" adında bir qəbilə və tayfa üçün ,ya təkcə bir Al arvadı üçün və başqa-başqa üçünlər üçün ,bu adı ölkəsinə seçməyibdir. Azərbaycan türkü üçün, ölkəsi bir o qədər önəmli və dəyərlidir ki o elə-belə sadə və ikinci-üçüncü dərəcəli bir özəlliyi ,ölkəsinə ad seçməz. Azərbaycan türk xalqları və tayfaları , ölkələrinin tanrılar və ilahələr yurdu və məskəni olduğu üçün ,dünya xalqlarının tanrılar panteonu olduğu üçün , ona layiq bir ad seçir və çox yerli olaraq ALBAN adını seçir. Alban adı ,alimlərin bir çoxu düzgün bölərək ,iki hissədən ibarətdir : AL və Ban sözləri. "AL" sözünün türk dilində ,alimlərin (o sıradan M.Seyidov) saydıqları kimin çoxlu anlamları var,amma məsələ burasındadır ki alimlərin saydıqları anlamlar , AL sözünün ikinci,üçüncü dərəcəli anlamlarıdır. AL sözünün türk dilində uca ,ulu, qırmızı , qudrətli , od,od şöləsi ,yüksək qırmızı ,su pərisi, fəlakət, müsibət (Dədəqorqut dəstanlarında) kimi anlamları var ,amma bunlar ikinci və üçüncü dərəcəli anlamlarıdır ki ilkin və birinci anlamdan doğulub ,törənibdir. AL sözü türk abidələrin çoxunda qeyd olunub , o sıradan Uyğur dilindən tutmuş Qırqız , Özbək, Türkmən , Tatar , Qaraim , Qaqauz , Başqırd və digər türk dillərində . Al sözü əslində , ilk nöbədə türk mifik sözdür və türkün mifologiyasından törənmiş bir teofor addır və türk teonimik ad sayılır. AL sözü ərəb qamusunda "tayfa" ,"dudıman" ,"nəsil" kimi də anlamlar daşımaqdadır. M.Seyidov öz əsərində Al sözünü izahlayarkən işarə edir ki "uca" ,"qudrətli" mə`nasında olan "Al" sözü həm də "od ilahəsi"nin adı` imiş . 47 Bu çox mənalı sözün anlamlarından biri də "muqəddəs"dir.48 Azərbaycanlılar mifologiya inamları ilə bağlı AL sözündən muqəddəsliyi,qudrəti bildirən mürəkkəb ad pirlərə münasibətdə yaradıblar. Misal üçün Tovuz rayonunda "Al Dədə" pir və ziyarətgahın adını saya bilərik. Bir sıra Rus torkologları "AL" sözünün türk dilli xalqların od, atəş və ocaq ilahəsi olduğunu yazıblar. 49 M.Seyidov əsərində qeyd edir ki "AL" uca günəş tanrısının və günəşin yerdə bəlgəsi sayılan od ilahəsinin adı olmuşdur.50 AL sözü türkcə söz və türk mifologiyasından törənmiş addır və onun ilkin anlamı türk mifologiyasında "Günəş Tanrısı" / "Od tanrısı" və umumi halda "Tanrı" deməkdir. AL sözü və adı ,türk mifologiyasında , od və Günəşlə bağlı tanrılara və ilahələrə ayid olan bir teoforik söz və addır. Od və günəş ilə ilgili bir çox tanrılar, ilahələr ,mələklər və kutsal miflər və mitlər türk tanrılar panteonunda və mifologiyasında mifik həyatlarını sürmüşlər. Azərbaycan ərazisi Günəş tanrısının əzəli və doğma yurdu sayılaraq bütün günəş və odla bağlı mif və mitlərin ,eyni halda günəş ,od və nur tanrılarının və miflərin də beşiyi və ana qaynağı sayılır və bunun üçün də əski türklər özəlliklə də Azərlər bu ərazini OĞUZ-un yurdu,Zartuşt`un yurdu,Odlar yurdu bilərək,günəş və od tanrısı ilə ilgili öz ölkələrinə "müqəddəslər yurdu" ,"kutsallar yurdu" ,"Tanrılar yurdu" yə`ni "ALBAN" adı vermişlər. M.Ə.Seyidovun AL sözü haqqında bu izahı bizim Alban ölkə adının etimologiyasına düzgün yorumlamamıza dair ,danılmaz bir faktdır.Alban sözünün ikinci hissəsi "Ban//Van" qədim türkcə söz və əsl anlamı ,xa`zin ,özündə saxlayan, xəzinə və məcazi anlamı kənd,şəhər,ölkə , koloni ,ev və yurd deməkdir. Türkcə Ban// Van sözü Dəmirçizadənin dediyinə görə geniş miqyasda Gürcü , Erməni , ilam, orartu toponimlərinin tərkibində işlənməkdədir. 51 Ağa musa Axundov iddia edir ki "van" İran dilli (Fars dilli) mənşəli topoformant sayılır.52 Bu söz Azərbaycan türklərindən başqa xalqlara keçərək işlənməkdədir. Van sözü ilə tərkib olunmuş yer adları quzey və güney Azərbaycanda lazimi qədər saymaq olar: Şirvan ,Naxçıvan , İrəvan,Aleyvan(mərağədə kənd) ,Xasavan(ilxıçı`da kənd),Siyəvan(Təbrizdə məhlə adı),seyvan (kənd adı), Həftuvan (səlmasda kənd) və sairə. Van // Ban türk sözü xəzinə anlamında olaraq , türk dilindən Ruslara keçərək Banyu(=su xəznəsi) kimi işlədilir və eyni halda bu türk mənşəli söz Avropaya keçərək "Vanna"(=su xəznəsi,su anbarı) kimi kullanılır. Umumiyyətlə "van" sözü hər nəyin bir yerə toparlanıb birikirməsini və bir yerə yığılmaqını və birləşməsini bizə bəyan edib anladır və elə buna görədir ki Avropalılar ,özəlliklə də İngiltərəlilər "Bir" (1) ədəd sayına (one yazılaraq) VAN deyib oxuyurlar. Bununla Alban sözünün hansı hissələrdən yarandığını və hər hissənin etimologiyasını da açıklamış olduq və bəlli oldu ki Azərbaycanın ərazisinə nəyə görə "Alban" adı vermişlər. Azərbaycanın Alban adlı ərazisinin anlamının səbəbini də sizə açıklamış olduq və qeyd etdik ki ALBAN ölkə adı yəni Tanrı evi , "Günəş tanrısının yurdu" , " Oğuz yurdu" deməkdir. Oğuz , türkcə "oğ"(Ağan sözündən alınaraq "ağ","Tanrı","nəsil","soy") və qədim türkcə "uz"/"us"//"az"/"as" (= od və günəş) sözlərinin tərkibindən yaranmış türk adıdır və anlamı "Od tanrısı" ,"Günəş Tanrısı" "od nəslindən" ,"ulduzlar soyundan" ,"Günəş ulduzlar soyundan" deməkdir. Deməli Oğuz Türk mifik panteonunun baş tanrısı sayılır. O özünə mənsub türklərin (oğuz türklərinin) göydən gəlmə ,uzaydan və kosmosdan gəlmə Tanrısı`ymiş . O türkün "AĞASI","AĞANI","ĞANI" VƏ "TANRISI" sayılırmış. O öz oğuz türk xalqına həyat sırrılarını , od yandırıb qoruyub saxlamağı, gəzəgənlər və yıldızların sırrını və astronomiyanı açıklayıb öyrətdi. O Tanrıları tanıtdırıb hərəsinin öz xarakterini və məqamlarını bəlirlədi. O öz xalqına 3 göy tanrısını (Gün ğan , Ayğan və Yıldız ğan) və 3 yer tanrısını (Gök xan, Deniz xan ,Tağ xan) bəxş etdi. Ola bilər o qədim protürkü özünə müavin və canişin seçib lazimi olan məlumatları və gərəkən görülən işləri və tapşırıqları verib yazdırıb sonra üçüb gedibdir öz yaşadığı gəzəgənə. Deməli türkü yer üzərindəki planları və programları piyadə etmək üçün seçiblər və onlara "Yer oğuzları/qarə oğuzlar " adlandırıblar. Bu halda HZ. Məhəmməd peyğəmbərin hədisi yada düşür ki Allah ta`aladan soruşur ki bu Türk dediyiniz xalq kimlərdir ? Allah ta`ala da buyurur ki onlar mənim yer üzündə seçdiyim xalqdır ki əyər bir xalqa qəzəblənsəm və onları cəzalandırmaq istəsəm , bu xalqın əli ilə cəzalandıraram və bunları onun üzərinə yürüdüb göndərərəm. Deməli islam dinində də bu mövzuya işarə vardır və türkün Tanrının seçdiyi nümayəndə və aparıcı quvvəsi kimi rol oynadığı açıq aşkar bəyan edilibdir. Ağ oğuz programın planını cızıb verib türkə(qarə oğuza) və özü qayıdıb gedib öz yerinə və gəzəgəninə. Onun başına taxdığı dəbilqənin iki tərəfində Buğadakı kimin iki buynuzu olduğu kimi , türklər buğanı da Oğuzun adı ilə bağlı "Öküz" dedilər , çünki dəbilqəyə bağlanmış iki səsdalğa alan cahaz (başqa gəzəgəndən gələn radio səs dalğalarını alıb-yollayan ) buğanın buynuzlarına oxşayırdı. Eyni halda Oğuz`un gətirdiyi və yaratdığı dövrü mədəniyyətə də (ilkin bəşər mədəniyyəti olaraq) Buğa mədəniyyəti adlandırdılar. Bu əsasla Buğa mədəniyyəti əslində Oğuz mədəniyyəti və daha doğrusu türk xalqınin"uzaydan gəlmə mədəniyyəti"dir. Deməli burda da Oğuz`un başındakı dəbilqəsinin iki buynuza oxşar radio dalğalar alıcıları və antina cahazının ,Buğanın başındakı buynuzlara oxşadığına görə , Oğuz mədəniyyətinə Buğa mədəniyyəti də deyib və adlandırıblar. Oğuz adının tərkibində olan "uz" hissəsi , Günəş və oddan başqa kosmogunik anlamlarını da daşımaqdadır və kosmosun özünə də işarə edir və bu səbəbə görə (oğuzun kosmusdan gəldiyi üçün) kosmosa oğuzun adından alınaraq , "UZAY" da dedilər. Türklər eyni halda fasilənin və məsafənin çox olduğunu göstərmək və bildirmək üçün , "UZ" sözü ilə tərkibləşmiş "Uzaq" sözünü yaratdılar. Burada "uz" kosmos , uzay və "AQ"("OQ"/"AĞ"/ "OĞ") isə günəş , ulduz, gəzəgən deməkdir və türk xalqına da bunlardan uzaq və çox məsafəni yetirən anlam nə ola bilərdi. "UZ" və onun başqa fonetik variantı olan "uç" ("us"/"uş") göy,kosmos, uzay anlamılarını daşıyaraq və Tanrıların da yeri,yurdu və məskəni göylərdə və uzayda olmasını nəzərə alaraq , biri öləndə elə sanırdılar ki Tanrı əyər onu sevirsə öz huzuruna ,sarayına və dərgahına çağırıb aparır və göylərdə ,uzayda yaşatdırır,çünki behişt və cənnət dediyimiz yer də göyün qatlarında , uzayda yerləşibdir. Bu səbəbə görə göyə qalxmaq sözünü "uz"/"uzay" dan alaraq "uç"/"uçmaq" sözünü yaradırlar."uz"---- "us" ---- "uş" ---- "uç" + bağ(ağaşlı,güllü,otlu-sulu yer) = "uçbağ" ---- "uçmağ"= göydə yerləşən cənnət.Deməli "uçmaq" əslində türkcə "uz.bağ" olan söz , uzay və ya göydəki cənnət bağı deməkdir. Türklər eyni halda qədim din adamlarına (Moğlara) ki insanla Tanrının və cənnətin təkcə ulaşma və bağlanma bağı və ipi sayılırmış, "Bağ" deyib adlandırıblar və "Bağ" sözü də bir sıra türk xalqların dilində (B---- M) "Mağ" formuna çıxıb kullanılıb. həmçinin behiştə və cənnətə getməyi də elə həmən bu "uçmaq" sözünü qullanırlar.Misal üçün biri öləndə deyirmişlər ki "yeri uçmaq olsun"(yeri behişt olsun) ya "uçmaq məkanı olsun" (cənnət məkanı olsun) və beləliklə behişt və cənnət anlamında "uçmaq" sözünü yaradırlar. İlkin türklər (protürklər) eyni halda "Oğuz tanrı"nın kullandığı və onunla yerə gəldiyi arabaya ya spotnikə və "uzmobil"ə də "uz"(=kosmos , uzay,göy) sözlə bağlı "Uzuq"/"uzuk" və "üzük" dedilər. Bununla türk dilində "uzuq"/"uzuk"/"üzük" sözü həm də su üzündə üzən gəmiyədə kullanıldı. Barmağa taxılan halqaya da oğuzun üzüyünə(arabasına/spotnikinə) oxşadığı üçün ,və eyni halda iki adamın arasında bağlanan "bağ" baxımından "üzük" dedilər. Türklər eyni halda bu arabanın və ya spotnikin göylərdə süzüb- üzməsinə görə , suda üzməyə də "uz" sözündən alaraq , "üzmək"("yüzmək) sözünü yaratdılar. Türklər "üzüm" meybəsini də onun suyunun kefləndirib nə`şə edici xasiyyətinə görə və sərxoş edib aləmlərə və göylərə apardığı üçün"üzüm"deyib adlandırıb. "Em"in emiş/yemişdən və bəlkidə "əmməkdən" alındığına görə "uz.em" ---- "uz.um"---- "üzüm" yə`ni "uzay yemişi" , "uzaya aparıcı içgi" , "uzaydan gəlmə yemiş ya içki". Türklər hətta "uzun"(=uzun-draz) sözünü də elə bu "uz" sözü ilə bağlı yaradıblar.Bir güclü ehtimala görədə bəlkidə bu meyvənin ağacı,tingi ilk olaraq "Oğuz" özü ilə yerə gətirmiş olsun və yerdə əkilməyini önərmiş olsun. Bir şey uzandıqca uzanar və bir başı fasilə açdıqca uzaqlara gedər və hətta göylərə də uzanar gedər.Bunun için "uzun" sözü "uz"/"uzay"la ilgili olmalıdır və ondan alınmalıdır. Türklər "Azma"/"Azmaq" sözünü də elə bu "uz"/"uzay" sözündən alıblar və biri sərgərdan qalıb bir yerə yol tapmayınca "azmaq" və "itmə" sözünü işlədirlər , çünki uzay da ucu – bucaqı bəlli olmayan və ağıla sığmaz dərəcədə geniş sahəlidir və orda yol və səmt tapmaq mümkün deyil , buna görə yolunu itirən adam haqqında da bu sözü işlədirlər. Qədim zamanlar bilicilik və alim olmaq birisinin uzay və astronimiya elmi bilməsilə bağlı ölçülürdü və bilim adamı o adama deyərdilər ki astronomidən başı çıxa (ulduzlar və kosmogonik elmini )bilmiş olsun , ona görə bir işdə ya elm sahəsində alim olan adama da "uzman" deyiblər. Bu deyilənlər və tarix kitabları belə göstərir ki türk ilə Oğuz arasında daimi ,əzəli və əbədi bir bağlılıq var və türklər oğuzun yer üzündə seçdiyi nümayəndə və onun konuşan dili və əməl elədiyi əli-qolu olubdur. Yersiz yerə deyil ki türklərin o möhtəşəmlikdə "OĞUZNAMƏSİ" olub və oğuzla adı birlikdə yada düşür və çəkilir. Oğuzu türksüz və Türkü Oğuzsız təsəvvür etmək olmaz. "Uz" (uzay) tanrıların məkanı olduğu üçün bu söz türklərin təvəssutu ilə Avropaya ,özəlliklə də Yunana və Romaya gedib və onların mifologiyasında "us" formasında tanrılar və kutsalların adlarının sonluğunda yerləşibdir və adlara kutsallıq və tanrısal xarakter və uzaysal mahiyyət bəxş edibdir.Çox tə`əssüf ki türk xalqları öz doğma oğuz mədəniyyətlərinin tanımasından uzaq düşüblər və bu mədəniyyət onlara yadlaşmaqdadır. Necə ki Quzey Azərbaycanlı oğuzşunası Qalib Quliyev haqlı olaraq yerində bu məsələyə işarə edib deyir : TÜRKLƏRİN HEÇ ÖZ MUZEYLƏRİNDƏKİ OĞUZ MƏDƏNİYYƏTLƏRİNDƏN BAŞI ÇIXMIR ... ELƏ ONA GÖRƏ TÜRKLƏR OĞUZA ANCAQ OĞUZXAN KİMİ BAXIR...

Yeri gəlmişkən vurqulamalıyıq ki dünya mədəniyyətinin ilkin təməlini qoyanlar və onu yer kürəsi üzərində yaşadan,boya başa çatdıran , oğuzun seçdiyi xalq yə`ni oğuz türkləri olubdur və başqa xalqlar da həmən bu türklərin oğuz panteonundan öz miflərini , tanrılarını və inanclarını götürüb faydalanıblar. Misal üçün Akkadlar,Babillər, Asurlar, Misirlər , Yunanlar , Romalılar , slavlar, hindlər, Farslar, Çinlilər və başqaları oğuz-türkün panteonundan və mif qaynağından qidalanıblar. Bu haqda AZ. Oğuzşunası Q.Quliyev deyir: ... HAZIRKI ƏRƏBLƏRİN KEÇMİŞİ DƏ OĞUZLA BAĞLIDIR... ŞUMER-AKKAD-ELAM-ASSUR-BABİL MƏDƏNİYYƏTLƏRİ OĞUZ MƏDƏNİYYƏTİDİR...