«Tasdiqlayman» Oʻquv ishlari boʻyicha direktor oʻrinbosari, dotsent

Asosiy aniqlash usuli. Asosiy yoki standart usuli mayda-langan don namunalarini elektr quritish javonida 130⁰ li haro-ratda 40 daqiqa davomida quritish usuli hisoblanadi.
Agar dondagi namlik miqdori yuqori bo’lsa (18% dan ko’p), unda namlikni aniqlashni dastavval quritish bilan birga olib boriladi. Maydalangan yoki oddiy donni elektr javoni yoki boshqa apparatdagi 130⁰ haroratda 40 daqiqa davomida quritib namlikni aniqlashga ruxsat etiladi. Arbitraj tahlil va quritish javon va nam o’lchagichlari nazorat tekshirishida albatta asosiy usulini qo’llash zarur.
Asosiy usulda namlikni aniqlashda tahlil o’tkazish tartibi quyidagicha. Yaxshi aralashtirilgandan keyin 100 gr donni o’rtacha namunadan ajratib olinadi va uni o’ziga mos qopqoqli shisha idishga yoki po’kak bilan zich yopiladigan butilkaga joylanadi. Tahlilni keltirilayotgan namunalarning harorati xona haroratiga to’g’ri kelganda boshlash mumkin.
Yanchishdagi yiriklikni bilish uchun tegirmoncha o’rnatish. Namlikni aniqlashda don namunalari laboratoriya tegirmonchasida yanchiladi. Chunki yanchilgan unning yirikligi donning quritish darajasiga ta’sir etadi, shuning uchun yanchishdan oldin tegirmon-chalarni ma’lum yiriklikka mo’ljallab o’rnatiladi. Ushbu maqsad-da texnik torozida 50 gr don tortiladi, uni tegirmoncha orqali o’tkaziladi va olingan mahsulotni elaklar to’plami orqali elana-di. DAST ga binoan 0,8 mm uyali simli elakdan o’tkazilgan mayda-langan don bug’doy uchun 60%, grechixa uchun 50%, suli uchun 30%, boshqa don turlari (no’xat) uchun 50% dan kam bo’lmasligi shart.

Namunalarni tahlilda tayyorlash. Namunani yanchishdan oldin tegirmoncha namuna qoldiqlaridan tozalanadi va tahlil qilina-yotgan don namunasidan bir qismi o’tkaziladi, so’ng o’rtacha namu-nadan ajratilgan namunadan (100 gr) taxminan 30 gr don qismi bo’linadi va tegirmoncha orqali o’tkaziladi. Maydalangan don bonkaga to’kiladi va qopqoq yoki po’kak bilan zich yopib quyiladi. So’ngra maydalangan don sinchiklab aralashtiriladi va qoshiqcha bilan turli joylardan har biri 5 gr ikki namuna olinib, temir byukslarga joylanadi. Byukslar oldindan quritish javonida 105^0C haroratda 1 soat davomida quritilgan, eksikatorda sovutilgan va 0,01 gr aniqlikda texnik torozida tortilgan bo’lishi kerak.

Eslatma: vaqtni tejash maqsadida talabalarga oldindan quritilgan va sovutilgan byukslar tarqatiladi.
Elektr quritish javonlarida quritib namlikni aniqlashda javonni qizdirish uchun haroratni 105 ^0C gacha ko’tarishga 30 daqiqa, 130 ^0C ga ko’tarish uchun esa 40 daqiqa ketadi. Javonda haroratni pasaytirish o’rtacha 10 ^0C dan oshmaydi.
SESh-3M da ish tartibi quyidagicha amalga oshiriladi. Ulagichni “ulanadi” holatiga qo’yiladi. Shunda signal lampochkasi qizil rangda yonadi. Javon harorati 130 ^0C li belgiga qo’yiladi, eshik ochilib, buraladigan stol uyachalariga namunachali byukslar qo’yiladi (qopqoqlari ochiq holda), shundan so’ng eshikcha yopiladi. Javon to’ldirilganidan keyin odatda harorat pasayadi, bunday bo’lishini signal lampochkasining qizil ranggi ko’rsatadi. Javonda 130 ^0C haroratga qo’yish (signal lampochksi o’chadi) vaqti belgilanadi. Quritish vaqtida termoregulyatorning to’g’ri ishlashi natijasida signal lampochkasi gohida yonadi, gohida o’chadi va shu bilan isitgichning vaqti-vaqtida ulanishi va o’chishini ko’rsatadi
10.1.-rasm. SESh-3M elektr quritish javoni:
A-umumiy ko’rinishi; B-kesimi. 1-korpus; 2-aylanma stol; 3-eshikcha; 4-elektr isitgich; 5-kontaktli termometr; 6-shturval; 7-signal lampochkasi.
Byukslar 40 daqiqadan keyin tigel qisqichi bilan olinadi, qopqoqlari yopiladi va 10-15 daqiqaga eksikatorga sovutish uchun qo’yiladi. Javonni to’ldirish va bo’shatishda buraladigan stol shturval yordamida boshqariladi. Sovutilgandan keyin har bir namunachali byuks 0,01 aniqlikda tortiladi va quritishdan oldingi va keyingi og’irliklari farqiga qarab yo’qolgan namlik aniqlanadi. Namlik quyidagi formula orqali hisoblanadi:
bu erda: X – don namligi,%;
A – quritguncha namunacha og’irligi, gr;
a – quritgandan keyingi namunacha og’irligi, gr.
Don namligi olingan namunacha og’irligiga qarab foizda ifo-dalanadi. Namunacha 5 gr ligida u bug’langan namni (quritilgani-dan keyin) 20 ga ko’paytirilgan miqdoriga teng.
Ikki parallel aniqlashdan o’rtacha arifmetik hisob olinadi va bu natija 0,01 aniqlikda ishchi daftariga yoziladi. Ikki parallel aniqlash o’rtasidagi farq 0,25% dan oshmasligi kerak.