«Tasdiqlayman» Oʻquv ishlari boʻyicha direktor oʻrinbosari, dotsent

Jihoz va materiallar: temir byukslar, texnik torozilar, laboratoriya tegirmonchasi, elektr quritish javoni, elektr nam o’lchagichlar, zich yopiladigan qopqoqli shisha bonkalar, qoshiqcha yoki shpatellar, nam o’lchagichga o’tkazuvchi hisob jadvallari, don namunalari.

O’zlashtirish uchun savollar.

1. Nima maqsadda don namligi aniqlanadi?

   
   

2. Don namligi qanday usullarda aniqlanadi?

   
   

3. VE-2M nam o’lchagichida namlikni aniqlash tartibini ta’riflang.

   
   

6-Amaliy mashg’ulot Donning asl og’irligini soflik ko’rsatgichlarini aniqlash

Darsning maqsadi: talabalarga keltirilgan don uyumining asl ko’rinishi yoki naturasi, uning yirikligi va silliqligi, po’sti, mag’zi va boshqa soflik yoki sifat ko’rsatkichlarini aniqlashni o’rgatish.

Jihoz va materiallar: laboratoriya tegirmoni, issiq suvli choynak, 8x8 shisha plastinkalar, kimyoviy ajratmalar, nuqsonli donlar kolleksiyasi (o’zgargan hid, ta’m va rangli).

Ishlash tartibi: don sifatini aniqlash ikki guruhga: orga-noleptik va laboratoriya usullariga bo’linadi.
Organoleptik usullarga sezgi organlari yordamida don sifat-larini baholash kiradi. Bu usulda boshqa usullarda aniqlab bo’l-maydigan (masalan, donning ranggi, hidi, ta’mi) ko’rsatkichlari aniqlanadi.
Laboratoriya usullariga asboblar yordamida don sifatlarini aniqlash kiradi. Bunday sifat ko’rsatkichlari (namlik, iflosla-nish, donni ombor zararkunandalari tomonidan zararlanishi, nam kleykovinaning sifati va miqdori) son ko’rinishida ifodalanadi.
Soflik ko’rsatkichlarini aniqlash. Donning rang, hid va ta’mi uning soflik ko’rsatkichlari hisoblanadi. Bu ko’rsatkichlar shunday o’zgarishi mumkinki, ularning faqat birining kamchiligi-ga qarab, kamchilik kategoriyasi o’tkazilishi mumkin va donni qabul manzili tomonidan qaytarilishi mumkin. Bu ko’rsatkichlarning kerakli miqdoridan cheklanish, donning o’simlikda shakllanishi va rivojlanish jarayonida, shuningdek, hosilni yig’ishda, donni tovar holatga keltirishda, tashish va saqlashda salbiy ta’sirlarni kechirganligidan dalolat beradi.
Rang, hid va ta’mini aniqlash uchun namunalar tanlash va namu-nalar ajratish DASTga asosan amalga oshiriladi.


Rang. Barcha qishloq xo’jaligi mahsulotlari donlarining sifatini baholashda rang asosiy va majburiy ko’rsatkich hisob-lanadi. Ranggiga qarab don to’plamining turi, navi va bir xilligi aniqlanadi. Har qanday o’simlikning normal doni o’ziga xos rangga, ba’zida esa yaltiroqlikka ega bo’ladi. Rang donning nafaqat tabiiy xususiyatlarini, balki uning sofligini hamda uning ma’lum darajada texnologik xususiyatlari va oziq-ovqat afzallik-larini ta’riflaydi. Shuning uchun rang boshqa belgilar qatori donni tovar turkumlari asosiga kiradi.
Don ranggini o’zgarishi (qorayishi, qora dog’lar, kulrang yoki yashil ranglarning aks etishi va boshqalar). Ko’p hollarda mikroor-ganizm faoli-yati natijasida, hasharotlar tomonidan shikastla-nishi (burga-toshbaqacha), donga ishlov berishdagi usullarni (quri-tish tartibiga rioya qilmaslik) noto’g’ri qo’llashda ro’y beradi. Rang donning etilishi davrida va yig’ishtirishda noqulay ob-havo nati-jasida o’zgarishi ehtimoli bor. Masalan, sovuq urgan don oqish rang aks etgan va to’r yuzaga, issiq urgan don yaltiroqligini yo’qot-gan hamda burishgan yuzaga ega bo’ladi. Ranggi keskin o’zgargan don (chirigan, mog’orlagan, ko’mir holiga aylangan) odatda begona yoki aralashmali don fraksiyalariga mansubdir.
Don ranggini muvofiq standart yoki namuna turlariga solishtirish yo’li bilan aniqlanadi. Rang va uning aks etishini ko’pchilik o’simliklar uchun qora oyna, qog’oz yoki qora matoda yoyilgan kunduzgi yorug’likda aniqlangani ma’qul.

Hid. Yangi don o’ziga xos hidga ega bo’ladi. Begona hid don sifatining yomonlashganidan dalolat beradi. Dondagi begona hidlar ikki sababga ko’ra yuzaga kelishi mumkin: atrof muhitdan turli moddalarni – bug’ va gazlarni yutishi (sorbsiya) natijasida; yoki organik birikmalarning, shuningdek don uyumidagi boshqa komponentlarning (begona o’t urug’lari, organik aralashma, ombor zararkunandalarining jasadlari va boshqalar) parchalanishi natijasida ro’y berishi mumkin. Shunga asoslanib hamma hidlarni ikki guruhga bo’lish mumkin: sorbsiya va buzilish hidlari.
Don saqlash amaliyotida ko’pincha uning sorbsiya xususiyatlariga bog’liq bo’lgan quyidagi hidlar ko’proq uchraydi.
Shuvox va sarimsoq hidlari hosilni yig’ish paytida donni ifloslaydigan shuvox yoki yovvoyi sarimsoqning efir moylarini don tomonidan yutilishi natijasida yuzaga keladi. Shuvox hidli don, shuningdek, achchiq shuvox va sivers shoxi tarkibida glyukozid abstin to’planishi hisobiga achchiq bo’lishi mumkin. Bunday don achchiq-shuvox deb ataladi. Dondagi achchiqlikni faqat issiq suv yordamida yo’qotish mumkin.
Tutun hidi donni don quritgichlarida noto’g’ri quritishda yoqilg’i mahsulotlarini etarlicha yonmasligi natijasida don tomonidan yutilib yuzaga keladi.
Kuchli yoki xo’l qorakuya tukchalari bilan yuqori darajada ifloslangan don yoki unda qorakuya qopchalari mavjud bo’lsa, don qorakuya hidiga ega bo’ladi. Bunday don o’ziga xos tuzlangan selyodka hidiga ega bo’lib (qorakuya tukchalari tarkibida trimetilamin bo’lishi sababli) ularni faqat donlarni quritish va yuvishda to’liq yo’qotish mumkin.
Neft mahsulotlari hidi (kerosin, benzin) donlarga iflos vagon, avtomashina kuzovlari va boshqalarda tashish va saqlash davrida o’tadi.
Omborlarda sichqon va kalamushlar bo’lsa, ular o’z axlatlari bilan ifloslantirishi natijasida sichqon hidi paydo bo’ladi.
Don qabul qiluvchi manzilgoxlarda donning ba’zi sorbsiya hidlari bilan ham, agar ularni qayta ishlashda engil yo’qotish imkoni bo’lsa va donning qayta ishlangan mahsulotlariga (un, yorma, non) o’tmasa, olishga ruxsat etiladi.
Eng ko’p tarqalgan buzilish hidlariga quyidagilar kiradi.
Ombor hidi donni uzoq vaqt kam shamollatib saqlash va don-ning oraliq mahsulotlarining anaerob nafas olishida sorbsiyala-nish oqibatida paydo bo’ladi. Shamollatishdan keyin bu hid engil yo’qoladi, ammo donning oziq-ovqat sifatiga ta’sir etadi.
Qo’lansa va mog’orli qo’lansa hidlar nam donning tarkibida mikroorganizmlar (mog’or zamburug’lari) ning rivojlanishi uchun qulay bo’lgan sharoitda, ya’ni haroratda paydo bo’ladi. Donlarni don tozalagich mashinalari orqali o’tkazishda bu hidlar ancha kama-yadi. Ammo butunlay yo’qolmaydi. Qo’lansa va mog’orli qo’lansa hid-lar kuchli saqlanadi va u qayta ishlanadigan mahsulotlarga o’tadi.
Solod hidi saqlash davrida donni ildiz olib unishi natija-sida yuzaga keladi. Undan tashqari, donning o’z-o’zidan qizishi jarayonida donda solod hidini eslatuvchi hid paydo bo’ladi. Solod hidli donda yuqori miqdorda amino birikma va engil oksidlana-digan moddalar mavjudligi aniqlangan.
Chirigan hid ombor zararkunandalarining jasad va axlatla-rini chirishi natijasida yuzaga keladi. Chirigan hid shuningdek o’z-o’zidan qizigan donlarda xam yuzaga keladi.
Solod, qo’lansa va boshqa buzilish hidiga ega donlar nuqsonli hisoblanadi va don qabul qiluvchi joylarda qabul qilinmaydi.
Hid sog’lom, shuningdek, maydalangan donda ham aniqlanadi. Hidni aniqlash uchun oldindan aralashtirilgan o’rtacha namunadan kaftga taxminan 100 gr don (sog’lom yoki maydalanganini olib) nafas bilan ilitiladi va sezgi organlari yordamida don uchun begona hidlar mavjudligini aniqlashga harakat kilinadi.
Don hidini kuchaytirish uchun stakanga solinadi, issiq suv quyiladi (harorat 60-70 ⁰C) va shisha bilan ustidan berkitiladi. Suvni 2-3 daqiqadan keyin to’kiladi va isitilgan don hidlab ko’riladi.
Xuddi shu maqsad uchun donni 2-3 daqiqa davomida bug’da isitish mumkin. Don temir to’rda qaynab turgan suv ustida qizdiriladi, shundan so’ng toza qog’oz suv ustiga sochiladi va hidi aniqlanadi. Donni qizdirish va undagi namlikning bug’lanishi hidli moddalarni adsorbsiyalanishiga sabab bo’ladi.

Ta’m. Sog’lom don ushbu ekinga monand o’ziga xos ta’mga ega bo’lib, ko’pincha chuchuk yoki biroz shirin bo’ladi.
Don ta’mining o’zgarishi ko’pincha uning uyumiga to’pgul (savatchalar) yoki achchiq va Sivers (achchiq shuvox ta’mi) o’simlikla-rining qismi tushishi, donning unishi (shirin ta’m) va mikroorga-nizmlar rivojlanishi bilan (yoqimsiz chirigan ta’m, nordon va boshqalar) bog’langandir.
Ta’m toza maydalangan donda aniqlanadi. Buning uchun o’rtacha namunadan taxminan 100 gr don ajratiladi, u iflos aralash-malardan tozalanadi va laboratoriya tegirmonida yanchiladi va 2 gr chaynaladi. Har bir aniqlashdan oldin va keyin og’iz yaxshilab chayiladi. Don ta’mini aniqlash boshqa organoleptik ko’rsatkichlar bo’yicha donning soflik darajasini aniq belgilash imkoni bo’lmagan hollarda o’tkaziladi.