«Tasdiqlayman» Oʻquv ishlari boʻyicha direktor oʻrinbosari, dotsent

Donli xom ashyo tavsifi. Turli ekin donlari va uruglari, shuningdek un va yorma ishlab chiqarish sanoati chiqindilari ko`pgina omixta yemlarning majburiy holda asosiy tashkil qiluvchi qismlari hisoblashadi.
Donli yem-xashakning katta ahamiyatga ega ekanligi uning yuqori ozuqa qiymatligidadir. Yem - xashak ekini sifatida eng ahamiyatlisi makkajuxori, arpa va sulidir.
Omixta yemdagi don miqdori don rodidan, hayvon turidan va ularning xo`jalik - ekspluatatsion guruxidan bog`liq holda uzgarib turadi. Turli omixta yem tarkibiga aralashma yoki aloxida - aloxida ko`rinishda 10 dan 50% gacha suli, 30 dan 50% gacha va undan ko`p arpa, 20 dan 35% gacha va undan ko`p makkajuxori, 15 dan 30% gacha javdar, 20 dan 30% va undan ko`p bugdoy kushiladi.
Omixta yem ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan donlarning sifat ko`rsatkichlari: namlik, ifloslantiruvchi aralashmalar, zararli aralashmalar, donli aralashmalar, makkajuxori uchun esa - kasallangan yoki to`lakonli bo`lmagan va so`tadan tuqilgan donlar miqdori bilan baholanadi.

Omixta yem ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan don normal xidga va ta`mga ega bo`lishi; zararkunandalar bilan zararlanganligi esa kanalar uchun 2-darajadan oshmasligi kerak. Aloxida ekinlar uchun sifat ko`rsatkichlari 2-jadvalda keltirilgan.

28.1.Jadval

Sifat ko`rsat kichlari				Ekin turi
Namlik, %	15,5	16,0	16, 0	18, 0	15 ,0	16, 0	16, 0		16,0		17,0
Ifloslantiruvchi aralashma, %	8, 0	8, 0	5,0	3,0	8, 0	5,0	5,0		5, 0		5, 0
SHuningdek:
a) zaharli aralashmalar	0, 2	0, 2	-	-	-	0,2	0,2		-		-
SHuningdek:
Gorchak va vyazel’ (birga yoki aloxida)	0, 1	0, 1	-	-	-	0,1	0,1		-		-
Koraqo`ya va korakosov (birga yoki aloxida)	0, 5	0, 5	-	-	-	0,5	0,5		-		-
B) kukol’
V) kasallangan donlar	-	-	2,0	-	-	-	-		-		-
g) kasallangan so`tali makkajuxori	-	-	-	2,0	-	-	-		-		-
Donli aralashmalar, %	15,0	15,0	15, 0	-	15,0	15, 0	15, 0		15,0		15,0
To`lakonli bo`lmagan so`ta, %	-	-	-	8,0	-	-	-		-		-
SHuningdek
Kasallangan so`ta, %	-	-	-	3,0	-	-	-		-		-
Doni tuqilgan soglom so`ta, %	-	-	-	10, 0	-	-	-		-

Tyog`irmon, yorma zavodlari va elevatorlardan chiqadigan chiqindilar kontsentrlangan ozuqa va ingredientlar sifatida qo`llaniladi. Bu ishlab chiqarishlardan olinadigan ko`pgina chiqindilar xattoki uzining yuqori oqsil, yog, kletchatka va mineral moddalar miqdoriga boyligi bilan boshlangich donlardan farq qiladi.

Tyog`irmon va yormia zavodlarining ba`zi chiqindilari (kepak, tyog`irmon changi, ozuqabop un) avvalo ozuqa maqsadida ishlatiladi.
Bugdoy va javdar kepagi ulardan navli va oddiy un tortish natijasida hosil bo`lgan qo`shimcha mahsulot sifatida olinadi. Ular don qobiqlarining maydalangan bo`lakchalari va ko`rtak aralashmalarining turli kattaliklaridan iborat.
Un tortish turidan va navli unning chiqishidan bog`liq holda bugdoyni qayta ishlashda kepakning miqdori 9,5 - 18,5%, javdarni qayta ishlaganda esa 9,0% dan 18% gacha yetishi mumkin. Uning tarkibida oz yoki ko`p miqdorda endosperma, va binobarin turli miqdorda kletchatka hamda kul bo`lishi mumkin.
Tyog`irmon changi bugdoy va javdarni maydalashdan olinadi. U magizning changsimon qismlari va qobiqdan aralashmasidan tashkil topgan. Ozuqa yem maqsadida ok va kul rang tyog`irmon changi ishlatiladi.
Ozuqa uni turli ekin donlaridan yorma olishda yoki bugdoy va javdardan bir navli un tortishda hosil bo`ladi. Ular magiz qismchalaridan, meva va urug qobiqlaridan , qisman mo`rtakdan, agar gul qobiqli donlarga ishlov berganda - gul qobiq bo`lakchalaridan iborat bo`ladi.
Ozuqa uni miqdori ishlab chiqarishga tushadigan donning vazniga nisbatan olinadigan yorma turidan va navidan bog`liq holda 5-20% gacha, bugdoy va javdardan un tortishda esa 6 - 15 % gacha yetishi mumkin.
Donli chiqindilar asosiy oziq-ovqat ekinlari donlarini don qabul qilish punktlarida, elevator, tyog`irmon va yorma zavodlarida donli va ifloslantiruvchi aralashmalardan tozalashdan olinadi. Omixta yem tarkibiga donli chiqindilar bilan foydali donni 60% gacha kiritishga ruxsat beriladi. donli chiqindilar tarkibidagi foydali donlar dev asosiy ekin donlari va donli aralashma tarkibiga kiruvchi donlarga aytiladi. Donli chiqindilarning ozuqaviyligi ularning tarkibidan bog`liq holda sezilarli o`zgaradi.
Tyog`irmon, yorma zavodlari va elevator chiqindilarini omixta yemga kiritishning maksimal me`yori 5 - 50%gacha qiymatda bo`ladi.

28.2 - jadvalda tyog`irmon va yorma zavodlaridan olinadigan ba`zi bir chiqindilarning ozuqaviyligi haqida qiymatlar keltirilgan.

28.2.Jadval

Un va yorma sanoati ba`zi chiqindilarining ozuqaviyligi

Chiqindilarning nomlanishi	100 kg da		1 kg da
Dag`al bugdoy kepagi	72	11, 4	1, 8	10, 1	4
Yirik javdar kepagi	76	11, 0	1, 0	9,5	3
Tyog`irmon changi	61	11, 9	2, 7	4,2	0
Bugdoy ozuqa uni	113	15, 5	0, 9	3,6	0
Nuxat ozuqa uni	113	20, 5	0, 9	4,2	0
Makkajuxori ozuqa uni	117	8,1	0, 7	1,5	3
Tarik ozuqa uni	92	8,5	0, 8	3,0	1
Bugdoy doni chiqindilari	64	12, 4	1, 0	4,2	1

Omixta yem xomashyosi sifatida ishlatiladigan un va yorma sanoati chiqindilari urnatilgan talablarni kondirishi lozim.

Bugdoy va javdar kepagi davlat standarti talablariga javob berishi shart.

28.3.Jadval

Kepakning sifat ko`rsatkichlari

Ko`rsatkichlar	Ko`rsatkichlar tavsifi
Rangi	Kulrang tovlanuvchi kizgish-sarik rang	Jigar yoki yashil tovlanuvchi kulrang
Xidi	Dimikmagan mogorlamagan va byog`ona xidsiz	Dimikmagan mogorlamagan va byog`ona xidsiz
Mazasi	Achchik va nordon ta`msiz	Achchik va nordon ta`msiz
Namlik, % ko`p yemas	15	15
Zaharli aralashmalar, % ko`p yemas	0,05	0,05
SHuningdek
Gorchak va vyazel’ (aloxida yoki birga), % ko`p yemas	0,04	0,04
Kukol, % ko`p yemas	0,10	0,10
Geliotrop va kampirchopon uruglari aralashmasi	Ruxsat berilmaydi	Ruxsat berilmaydi
Metall aralashmalar:
O`tkir kirrali va uchli metall aralashmalar	Ruxsat berilmaydi	Ruxsat berilmaydi
Razmeri 2 mm gacha bo`lgan metall bo`lakchalar, 1 kg da mg	5	5
SHuningdek razmerlari 2 mm dan 0,5 mm gacha bo`lgan bo`lakchalar, ko`p yemas	1,5	1,5
Ombor zararkunandalari bilan zararlanganlik	Ruxsat berilmaydi	Ruxsat berilmaydi

Bugdoy ozuqa uni normal xidli va ta`mli bo`lishi, rangi esa kulrang - malla bo`lishi kerak, chaykash usuli bo`yicha kislotaviyligi 5 dan oshmasligi, kuldorligi 3,5 dan past va 4 % dan yuqori bo`lmasligi, namligi 15% dan oshmasligi, koraqo`ya va korakasov miqdori aloxida - aloxida yoki birgalikda 0,05% dan ko`p bo`lmasligi; gorchak va vyazel ham xuddi shunday % 0,04 % dan oshmasligi lozim va shuning bilan birgalikda zararkunandalar bilan zararlanganlik ruxsat berilmaydi.

Omixta yemga donli chiqindilarni ishlatganda asosiy e`tibor zaharli aralashmalar miqdoriga karatiladi. Ularning miqdori oziq-ovqat va yem - xashak uchun belgilangan, 28.3-jadvalda ko`rsatilgan qiymatlardan oshmasligi kerak.