«Tasdiqlayman» Oʻquv ishlari boʻyicha direktor oʻrinbosari, dotsent

Bug’doy va boshqa donlarning isloslanganlik kondisiyasini hisoblab chiqing

Fraksiyalarning nomi	Og’ir-lik, gr	Tarkibi gr				Tarkibi,%		Ortiqchasi
		1-aniqlash	2-aniqlash	3-o’rtacha

23-jadval

Begona aralashmalar

Madaniy o’simliklar	Begona aralashma		Donli aralashma
	Asosiy	Chegaralangan	Asosiy	Chegaralangan
Kuzgi bug’doy
Bahorgi bug’doy

Har bir partiya donning ifloslanganligi yoki ifloslanma-ganligini aniqlash donning sifatini baholashda shartli zaruriyat hisoblanadi. Dondan mahsulot tayyorlashda har bir to’plamning o’t urug’i yoki boshqa don turlari bilan ifloslanmaganligini aniqlash uning sifatiga ma’lum darajada ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun ifloslanishning tarkibini bilish va turkumlashni quyidagicha tartibga solish, muhim ahamiyatga ega.


Yovvoyi o’tli va boshqa aralashmalar:
1. mineral aralashma (tuproq-qum);
2. organik aralashma (o’simlik qismi);
3. maxsus hisobga olinadigan aralashmalar (temir va tosh);
4. yovvoyi o’tlarning urug’i;
5. buzilgan navlar (chirigan, po’kak), bosilgan, ko’mirlangan, mita tushgan va boshqalar;
6. zararli aralashmalar, kasallik va zararkunandalar.

Asosiy don navlari:
a) don shaklining o’zgarishi (ko’kargan don, qurg’oqchilik tufayli yaxshi etilmagan don);
b) to’liq etilmagan don (dumbul yoki etilmasdan sovuq urgan don);
v) quritishda yoki saqlashda o’z-o’zidan qizib ketgan donlar;
g) bo’lingan donlar (yarmiga yaqin);
d) boshqa madaniy o’simliklarning donlari. Bular sifati jixa-tidan madaniy navga yaqin bo’lib, ulardan ma’lum darajada foydalanish mumkin.
Yuqoridagi punktlar bo’yicha aralashmalar turi va miqdori aniqlangach don partiyasi muayyan maqsadda foydalanish uchun tavsiya qilinadi.

O’zlashtirish uchun savollar.

1. Don to’plamidagi aralashmalar nimalardan iborat?

   
   

2. Qanday begona o’t urug’lari donga aralashib ketadi?

   
   

3. Donlarni har-xil aralashmalardan tozlashda qanday asbob-uskunalardan foydalaniladi?

   
   

5-Amaliy mashg’ulot Donning namligini aniqlash

Darsning maqsadi: talabalarni don partiyalarini saqlashda belgilangan namlik me’yori bilan tanishtirish. Ularga saqlash va qayta ishlash uchun qabul qilinadigan donlarning namligini aniqlashni o’rgatish.
Ishlash tartibi: don namligi deb, uning tarkibidagi, olin-gan namuna og’irligiga nisbatan foizda ifodalangan erkin yoki bog’langan gigroskopik suv miqdoriga aytiladi.
Dondagi suv miqdori uning asosiy sifat ko’rsatkichi hamda uni saqlash chidamliligini belgilaydigan omillardan biri hisob-lanadi. Dondagi ortiqcha suv nafas olish jarayonini tezlashtirib, uyumda mikro-organizmlar hamda ombor zararkunandalarining rivojlanishiga imkon yaratadi. Don quyi harorat ta’sirida mumkin qadar o’zining unishini yo’qotadi va ekish uchun yaroqsiz bo’lib qoladi.
Donda ortiqcha (15,5-16 foizdan yuqori) namlik qayta ishlashda ham birikadi. Bunday don yomon yanchiladi, shuningdek bunda tegir-monning unumdorligi pasayadi. Donning saqlashga chidamliligi, uni standart talablariga javob berishini belgilaydigan don namligining 4 holati ma’lum: quruq, yarim quruq, nam va ho’l.
Bug’doy, javdar, arpa, grechixa va sholi quyidagi ko’rsatkichlar bilan ta’riflanadi: quruq – namlik 14 foizgacha, o’rtacha quruq – 14-15,5 foizgacha, nam – 15,5 foizdan 17 foizgacha va ho’l – 17 foiz-dan ortiq. Don namligini aniqlash usullarini ikki guruhga bo’lish mumkin: to’g’ri va boshqa yo’l bilan. Birinchi guruhga maxsus uskunalarda oldindan suv siqib chiqarilgandan keyin uni hajmi-ni o’lchash yo’li bilan dondagi suv miqdori aniqlanadi. Shuningdek don namligini aniqlaydigan boshqacha tartibdagi quyidagi usul-lar keng tarqalgan:
1. Butun yoki maydalangan don (quruq qoldig’i bo’yicha) namunalarni quritish bilan suv miqdorini aniqlash.
2. Donning elektr o’tkazuvchanligin va dielektrik o’tkirligiga qarab namligini aniqlash.

Quritish usulida namlikni aniqlash uchun don namunalarini quritishda quritgich javonlarining turli sistemalari (SESh-1, SESh- 2, SESh-3 va boshqa) qo’llaniladi. Elektr o’tkazuvchanligiga qarab namlikni hozirgi davrda keng qo’llanilayotgan elektr nam o’lchagichlarida amalga oshirilmoqda.