Tashkent Medical Academy Volume 4

Bolalardagi birinchi va ikkinchi signal sistemalarining o‘zaro 
ta’siri. 
Bog‘cha yoshidagi bolalarda kechikuvchi shartli reflekslar 
boshqa reflekslarga nisbatan juda qiyinlik va sekinlik bilan hosil bo‘ladi. 

---

Tashkent Medical Academy 
Volume 4 | TMA Conference | 2023
Integration of Science, Education and Practice 
in Modern Psychology and Pedagogy: 
Problems and Solutions 
Zamonaviy psixologiya, pedagogikada fan, 
ta’lim va amaliyot integratsiyasi:
muammo va yechimlar 
 
 
 
 
710
 
May 6 
https://tma.uz/ International Scientific and Practical Conference 
Kechikuvchi shartli refleksni tez-tez hosil qilish mudrashga, uyquchanlikka va, ba’zan, 
fiziologik uyquga sabab bo‘ladi. Bu yoshda qiyosiy tormozlanish qiyinlik bilan vujudga 
keltirilib, asta-sekinlik bilan mashq yordamida takomillashadi. Masalan, qizil koptokka 
nisbatan shartli refleks qilingan bo‘lsa, koptokning rangi yoki hajmi bir oz o‘zgartirilganda 
qiyosiy tormozlanish hosil bo‘ladi.
O‘qutuvchi dars berishda taqqoslash, solishtirish va boshqa usullardan foydalanadi. 
Masalan, qo‘shishni ayirish bilan, o‘lik va tirik tabiatdagi hodisalarni o‘zaro qiyoslash 
usullaridan foydalanib tushuntiradi. Mashq yordamida qiyosiy tormozlanish ortib, ikkinchi 
signal sistemasi birinchi signal sistemasi asosida shakllana boradi. 
A.G.Ivanov-Smolenskiy bolalarda birinchi bog‘lanishning rivojlanishini sxematik 
ravishda quyidagi bosqichlarga bo‘lgan: 
1.
Birinchi signal sistemasining bevosita shartli reflekslari. Bunda tashqi bevosita 
ta’sirlovchilar (ko‘rish, eshitish, sezgi organizmda harakat yoki vegatativ reaksiyalarii 
paydo qiladi. Ikkinchi signal sistemasi shakllanmaganidan shartli reflekslarda so‘z 
ishtirok etmaydi. Bunday reflekslar bola hayotining birinchi oylarida kuzatiladi. 
2.
So‘z ta’sirida bevosita shartli reflekslar hosil qilish. Masalan, bolalar tili chiqishidan 
ancha oldin atrofdagi odamlarning so‘zlariga vegatativ shartli reflekslar yordamida 
javob qaytaradi. Bunday shartli reflekslar bola 6 oylik bo‘lganda, ayniqsa yoshiga 
to‘lganda hosil bo‘ladi. 
3.
Bevosita so‘zga shartli refleks hosil bo‘lishi. Bunday shartli reflekslar kishilar va 
narsalarning nomlarini va hodisalarni bola ma’lum so‘zlar bilan bog‘lashga o‘rganishi 
natijasida vujudga keladi. Bola yuqorida aytib o‘tilgan ikki guruh shartli reflekslarga 
uchinchi shartli reflekslar guruhini bog‘laydi. 
Bolalarda nutqning rivojlanishi. Bola katta kishilar va tengdoshlari bilan bevosita 
muloqotda bo‘lar ekan turli so‘zlarni eshitib, nutqni o‘rgana boshlaydi – bolada nutq 
rivojlanadi va shakllanadi. So‘zlar avval shartsiz ta’sirlovchilarning signallari, so‘ngra shartsiz 
reflekslarning signallari sifatida ta’sir etadi va asta-sekinlik bilan shartli hamda shartsiz 
ta’sirlovchilarning o‘rnini bosadi. 
Bola 5 oyligida so‘zlarga tushunadi, so‘zning intonatsiyasiga qarab turli reaksiyalar 
namoyon qiladi. So‘z ohangi va imo-ishoralarga nisbatan bolada shartli harakat reflekslari 
hosil bo‘ladi. Bir yasharlik bola 10-30 ta so‘zni ayta oladi, 1,5 yoshdan boshlab so‘z boyligi 
orta boradi va 3 yoshda 700 atrofida so‘zni biladi. Bolaning so‘z boyligi mashq qilishga, 
tarbiyaga va nerv sistemaning o‘ziga xos xususiyatlariga bog‘liq. 
Хulosa qilib shuni aytish joizki,
 
bolalar nerv sistemasining 
xususiyatlari va nerv tiplari ularning hayoti mobaynida o‘zgarib boradi. 
Masalan, xolerik temperamentiga ega bo‘lgan bola tarbiya ta’sirida 

---