Telekommunikaciya texnologiyalarí HÁm kásiplik tálim”

Elektron cifrlı qol jáne onıń zamanagóy túrleri
Elektron hújjetlerdi tarmaq arqalı almaslawda olardı islew hám saqlaw ǵárejetleri azayadı, qıdırıw tezlashadi. Biraq, elektron hújjet avtorın hám hújjettiń ozini autentifikatsiyalash, yaǵniy avtordıń xaqiqiyligini hám alınǵan elektron hújjette ozgarishlarning yoqligini anıqlaw mashqalası payda baladı. Elektron hújjetlerdi auentifikatsiyalashdan maqset olardı múmkin bolǵan jınayatkorona háreketlerden qorǵaw bolıp tabıladı. Bunday háreketlerge tómendegiler kiredi: aktiv ustap qalıw - tarmaqqa jalǵanǵan buzgunchi hújjetlerdi (fayllardı ) ustap qaladı hám ozgartiradi. Elektron cifrlı qol-qol chekiluvchi tekst menen birge uzatılıwshı qasımcha cifrlı xabardıń salıstırǵanda úlken bolmagan sanı bolıp tabıladı. Elektron cifrlı qol asimmetrik shifrlardıń qaytaruvchanligiga hám de xabar quramı, qoldıń ozi hám giltler jupiniń ozaro baylanıslılıǵına tiykarlanadı. Bul elementlerdiń xatto birewiniń ozgarishi cifrlı qoldıń haqıyqıylıǵın tastıyıqlawǵa múmkinshilik bermeydi. Elektron cifrlı qol shifrlawdıń asimmetrik algoritmları hám xesh-funktsiyaları járdeminde ámelge asıriladı. Elektron cifrlı qol sistemasınıń qollanishida bir- birine qol chekilgen elektron hújjetlerdi jonatuvchi abonent tarmogining bar ekenligi shama menen oylainadi.
Hár bir qol tómendegi informaciyanı az ishine aladı :qol chekilgen sáne; bul qol gilti tasirining tawısıwı múddeti; faylǵa qol chekiwshi shaxs jónindegi informaciya (F. I. SH., hámeli, jumıs jayı ); qol chekiwshiniń indentifikatori (ashıq gilt atı ); cifrlı qoldıń ozi. Elektron cifrlı qoldıń qatar algoritmları islep shıǵılǵan. 1977 jılda AQSH de jaratılǵan RSA sisteması birinshi hám dúnyada ataqlı elektron cifrlı qol sisteması esaplanadı hám joqarıda keltirilgen principlerdi ámelge asıradı. Biraq cifrlı qol algoritmı RSA saldamlı kemshilikke iye. Isenimliliginiń joqarılıǵı hám jeke kompyuterlerde ámelge asırılıwınıń qolaylıǵı menen ajralıp turıwshı cifrlı qol algoritmlı 1984 jılda El, xalıq Gamal tárepinen islep shıǵıldı. El, xalıq Gamalning cifrlı qol algoritmı (EGSA) RSA cifrlı qol algoritmındaǵı kemshiliklerden holi bolib, AQSH dıń standartlar hám texnologiyalardıń Milliy universiteti tárepinen cifrlı qoldıń milliy standartına tiykar sıyaqlı qabıllandı.

Paydalanılǵan ádebiyatlar
1.S.K.G’aniev, M.M. Karimov, K.A. Toshev «Axborot xavfsizligi. Axborot - kommunikatsion tizimlari xavfsizligi», «Aloqachi» 2008 yil
2.Анин Б. "О шифровании и дешифровании”. Конфидент,1997.
3.Гайкович В. "Компютерная безопасност",Банковская технология, 1997.
4.Балакирский Б.В. "Безопасност электронного платежа", Конидент,1996.
5.Давидовский А.Н. "Зашита информасия в вичислителних платежей”