Telman Orucov Çin qədim sivilizasiya və müasir möcüzələr ölkəsi

197 
 
dilində isə bu mənanı verən «slon» adlanır. Bu fiqur komandada sonra gələn olmaqla 
«müşavirə»  və  ya  «nazirə»  (vəzirə)  kömək  edən  bir  qüvvə  idi.  Şimali  Avropada  və 
İngiltərədə isə həmin fiqur «yepiskop» (bishop) termini ilə adlanır.  
Top  dəyirmi  formasının  əksinə  olaraq,  hind  arabalarının  dəyişmiş  formasını  əks 
etdirirdi, ordunun cinahlarını qorumalı idi. 
Şah istənilən istiqamətdə eyni vaxtda yalnız bir xana üzrə gediş edir. Vəzir, top 
və  fil  uzun  xətli  fiqurlardır,  taxtanın  üstündə  hər  bir  istiqamətdə,  heç  bir  uzunluq 
məhdudiyyəti  olmadan  istənilən  məsafəni  qət  edə  bilirlər.  Top  şaquli  və  üfüqi 
qaydada hərəkət edir, fil isə yalnız diaqonallarla hərəkət edir, ona görə də xanasının 
rəngini dəyişə bilmir. Vəzir özündə elə bil ki, topun və filin gücünü birləşdirdiyindən 
istənilən  açıq  xətlə  hərəkət  edir.  Atın  gedişi  xüsusi  L  formasındakı  hərəkətdən 
ibarətdir, eyni vaxtda şaquli iki xananın üstündən hərəkət edir və bir xana üzrə üfüqi 
qaydada  sola  və  ya  sağa  burulur.  Qara  və  ya  ağ  fiqurun  üstündən  belə  tullanmaqla 
onların  arasındakı  istənilən  xananı  işğal  edə  bilir.  Əsir  götürmüş  piyadadan  fərqli 
olaraq istənilən fiqur gediş etdiyi eyni yolla hərəkət edir. O xanada dayanmış düşmən 
fiqurunu əsir götürə bilər, bunun üçün əsir götürən fiqur açıq hərəkət etməlidir.  
Piyada  isə  fərqli  xüsusiyyətlərə  malikdir.  Onlar  yalnız  irəli  hərəkət  edirlər  və 
əsir götürdükdə yalnız bir addım və diaqonal gediş edirlər. Başlanğıcda piyada bir və 
ya  iki  xana  hərəkət  edə  bilər,  lakin  sonra  eyni  vaxtda  yalnız  bir  xana  hərəkət  edir. 
Bütün  fiqurlardan  yalnız  piyada  əvvəlki  gedişindən  fərqli  hərəkət  etməklə  əsir 
götürür. Bu, diaqonal qaydada irəli hərəkət etməklə baş verir. Piyada ilk gedişdə iki 
xana da irəli gedə bilirsə, rəqib piyada onu yalnız bir xana gedişlə əsir götürə bilər. 
Əgər  o,  səkkizinci  xətdəki  xanaya  gəlib  çatsa,  sahibin  istəyindən  asılı  olaraq  eyni 
rəngdə olan vəzirə, topa, filə və ya ata çevrilə bilər. Bu Sinderella tipli transformasiya 
rütbəcə  böyümə,  həmçinin  vəzirə  çevrilmə  adlanır,  çünki  əksər  hallarda  ən  qüdrətli 
fiqur  olan  vəzir  seçilir.  Əgər  xüsusi  səbəblərə  görə,  həmin  vaxt  daha  böyük  fayda 
verməsi  nəzərə  alınaraq,  əvəzetmənin  seçimi  vəzir  olmayıb,  kiçik  fiqurdursa,  belə 
dəyişmə  aşağı  rütbə  böyüməsi  adlanır.  Piyadanın  çevrilməsi  üçün  hətta  əsir 
götürülmədiyindən  taxtadan  uzaqlaşdırılmamış  fiqur  da  seçilə  bilər,  belə  ki,  oyunçu 
iki  və  ya  daha  çox  vəzirə  və  ya  digər  fiqurlara  malik  ola  bilər.  Lakin  onun  şaha 
yüksəlməsinə icazə verilmir. Deməli, piyadanın yüksəlməsi də öz həddinə malikdir.   
Şah və top qalaqurma gedişi edə bilərlər. Ümumiyyətlə, oyunda bu, yalnız bir 
dəfə icra edilir. Bu şahın topa doğru iki xana irəli getməsi ilə həyata keçirilir və sonra 
top şahın üstündən keçib, sonrakı xanada yerləşir. Hər bir top qalaqurma üçün istifadə 
oluna bilər. Gediş o vaxt qanuni sayılır ki, nə şah, nə də top öz başlanğıc xanalarından 

---

198 
 
hələ uzaqlaşmamışdır, həm də əgər onların arasındakı bütün xanalar boşdursa və şaha 
rəqibin fiqurlarının gedişi ilə hansısa bir əsir götürülmə təhlükəsi yoxdursa. 
Şimali  və  Cənubi  Amerikalarda,  Böyük  Britaniyada  və  İberiya  yarımadasında 
hər  xana  öz  fərdi  əlamətinə  malikdir,  ağ  və  qara  tərəfdən  şahmat  taxtası  fərqli 
görünür.   Şah  və  vəzir  tərəflərində  olan böyük  fiqurlar  onlara  məxsus  olan  qaydada 
adlanır. Məsələn, şahın topu, fili və atı və ya vəzirin topu, fili və atı. 
Fiqurların dəyər  dərəcəsinə  gəldikdə,  döyüşən  qüvvə  kimi  piyadanınkı  1  kimi 
qəbul olunur, digər fiqurların döyüş qüvvəsi isə təqribən belədir: at - 3, fil - 3, top - 5, 
vəzir - 9. At və fil çox vaxt bərabər sayılır, iki fil adətən iki atdan güclü hesab edilir. 
Bu miqyas maddi bərabərlik ölçüsü kimi qəbul edilir, bərabər olmayan fiqurların əsir 
götürülməsi ilə dəyişdirilməsi bu bərabərliyi pozur və bu vəziyyət, potensial qaydada 
nəticənin son həllini verməyə qadir olur. Taktiki hesablamalar isə çox vaxt mücərrəd 
qiyməti təkzib edir və maddi qüvvənin qurban verilməsi, çox hallarda uzunmüddətli 
mövqe  üstünlüyü  verir.  Oyun  davranışı,  beləliklə,  həll  üstündə  ağıl  vuruşunda 
kəmiyyət və keyfiyyətin qarşılıqlı münasibəti mövzusuna çevrilir.  
Oyun düşmən şahının əsir götürülməsi ilə udulur. Şahı əsir götürmək təhlükəsi 
şah  elan  etmək  adlanır.  Şahın  əsir  götürülməsi  heç  vaxt  icra  edilmir  və  simvolik 
olaraq, şah taxta üzərində qalır. Şaha hücum edildikdə və ya «şah» elan edildikdə və 
bu hücumdan heç bir vəchlə qaçmaq mümkün olmadıqda, bu vaxt «mat» elan olunur 
və  oyun  başa  çatır.  Çox  hallarda  məğlubiyyətdən  qaçmaq  əvvəlcədən  mümkün 
olmadıqda oyunu davam etdirməkdən imtina edilməsi - məğlubiyyətin etiraf edilməsi 
ilə oyunun başa çatdığı bildirilir.  
Ümumiyyətlə,  oyun  aşağıdakı  səbəblərə  görə  başa  çatır:  1)  oyunçular  mat 
verməyə qadir olmadıqda; 2) daim şah elan edildikdə; 3) eyni oyunçu gediş etdikdə 
mövqeyi üç dəfə təkrar etdikdə; 4) maddi mübadilənin yoxluğu vaxtı və ya 50 gediş 
ardıcıllığı  içərisində  istənilən  piyada  hərəkət  edirsə,  müəyyən  istisnalarla  əgər  oyun 
başa çatmamışdan əvvəl səlahiyyətini itirmişdirsə; 5) pat vəziyyəti olduqda – bu vaxt 
oyunçu öz şahına «şah» elan edilmədiyindən qanuni hərəkət edə bilmədikdə və ya 6) 
oyunçular qarşılıqlı  razılığa gəldikdə, baxmayaraq ki, bəzi hallarda  hakim özü  bunu 
onlara təklif edir.  
Oyun əsasən üç hissəyə – başlanğıca (debütə), oyunun ortasına (mittelşpilə) və 
son  hissəyə  (endşpilə)  bölünür.  Başlanğıc  səhnəsində  ilk  gediş  edilməklə,  qüvvələri 
daha  çox  səfərbərliyə  almaq  məqsədini  güdür  ki,  nəzərdə  tutulan  hücumu  həyata 
keçirməkdə  onların  səyləri  əlaqələndirsin.  Bu  vaxt  həm  də  öz  şahının  təhlükəsiz 
mövqedə olmasına çalışılır və əvvəlcədən öz müdafiəsi üçün kompromissə gedilməsi 
də  nəzərdə  tutulur.  Ağların  seçiminə  və  sonrakı  gedişlərinə  qaralar  variantlarla, 

---