79
edirdilər. Yuan sülaləsi vaxtı başlıca yeni incəsənət forması kimi meydana çıxan
opera dramı bütün Min sülaləsi dövründə də populyarlığını davam etdirirdi. Yeni
cənub opera ariya forması xüsusi populyarlıq qazanmışdı, bütün ölkədə mahnı oxuyan
qızların repertuarına daxil olmuşdu. Hissiyyatlı romantizm Min dövründə yazılan
dramlar üçün xüsusən xarakterik idi.
Tsin sülaləsi
1619-cu ildə Mancuriyadakı Nurhaçi (1559-1626-cı illər) Min ordusu üzərində
həlledici qələbə çaldı, 1621-ci ildə isə Liao-yan və Mukden kimi mühüm şəhərləri
tutdu. Axırıncını o, 1625-ci ildə öz paytaxtı etdi. 1626-cı ildə isə onun oğlu Abahay
taxt-taca çıxdı. Tezliklə o, Çosona (Koreya) hücum etdi. 1634-cü ildə isə Daxili
Monqolustana yürüş etdi. 1636-cı ildə mancurların, monqolların və Mancuriyadakı
çinlilərin imperatoru oldu və Tsin və ya «təmiz» adını qəbul etdi. Lakin Koreya onun
mövqeyini tanımaqdan imtina etdi. Abahay Koreyaya ikinci yürüş etdi və onu illik iri
bac verən vassal dövlətə çevirdi.
Bandit liderləri iki yeni dövlət yaratdılar, onlardan biri 1644-cü ilin aprelində
Pekini tutdu. Bu, Min sülaləsinin sonu idi. Ölkəyə yayılan qrupların çoxu Minin son
illərində ona qarşı qalxmışdı, bu vaxt isə onlar öz düşmənçiliklərini yeni rejimə qarşı
döndərdilər. Tsin Yunnanda 1681-ci ildə bərpa olundu, bu, səkkiz il davam edən
böyük qiyama son qoydu. Onun təsiri hətta Daxili Monqolustanda, Vyetnamda və
Tibetdə də özünü göstərdi.
Erkən Mancu dövlət bayraq (hərbi kompaniya) sisteminə əsaslanırdı, bu,
traybalizmdən monarxiya kübarlığına keçmək idi. Bu kübarlıq altında hər bir Mancu
tayfa adamı bayraqda siyahıya alınırdı. Əvvəlcə bu bayraqların sayı dörd idi, sonralar
isə səkkizə qədər böyüdü. Abahayın hökmranlığı ərzində bu sistem onun nəzarətində
olan monqollardan və çinlilərdən ibarət olmaqla genişləndi. Abahay çin institutlarını
geniş şəkildə tətbiq etdi və Mancu Pekinə gəlib çıxanda Min inzibatçılıq
təcrübəsindən geniş istifadə edildi.
Tsinin digər spesifik institutu müstəmləkə işləri sarayı idi, bu, Monqolustan
idarəçiliyindən irəli gəlmişdi, sonralar Tibetlə, Şərqi Türküstanla və Rusiya ilə
əlaqələri əldə etmək üçün istifadə olundu. Digər idarələrdən fərqli olaraq onun baş
heyəti müstəsna olaraq mancurlardan və monqollardan ibarət idi.
80
Tsin ordusunun özəyi bayraq qüvvəsi idi, Taypin üsyanına qədər onun tərkibi
təqribən 200 min nəfərə bərabər idi. Bu qoşunların yarısı paytaxt ətrafında
yerləşdirilmişdi, qalanları isə əyalətlərdə qarnizonlaşdırılmışdı. Digər ordu isə «Yaşıl
ştandartlar» adlanırdı və çinlilərdən ibarət olmaqla, ümumilikdə 600 min nəfərlik
heyətə malik idi. Çin tarixində bu görünməmiş bir hadisə idi ki, nəhəng imperiyaya
hansısa 800 minlik ordu nəzarət edə bilirdi.
Erkən Tsin Çini işğal etməklə və onu öz hökmranlığına konsolidasiya etməklə
Çin sərhədlərinin daxilində və kənarında olan problemlərlə üzləşməli olmuşdu.
Rusiyanın şərqə tərəf ekspansiyası XVI əsrdə başlanmaqla çox ciddi bir hal idi.
Ruslar 1650-ci ildə Amur çayı üzərində görünmüşdülər, 1689-cu ildə Tsinlə Rusiya
arasındakı Nerçinsk müqaviləsi Sibir-Mancuriya sərhədlərini Amur çayı və Stenovoy
dağları boyunca dənizə qədər müəyyən etdi və Rusiya karvan tacirlərinin Pekinə
gəlməsinə şərait yaratdı.
İlkin dövrlərdə başlıca ticarət malı Rusiya xəzləri, qızıl, gümüş sikkələr,
Avropa yun parçaları, Çin ipəyi və pambıq parça idi. Erkən Tsin dövründə qərbi
Monqolustan Pekinin nəzarətindən uzaq idi. Lakin XIX əsrdə Rusiya parçası və Çin
çayı başlıca ticarət əmtəəsinə çevrildi və bu, öz inkişaf zenitinə 1830-cu və1840-cı
illərdə çatdı.
Tibetdə hakimiyyətin qəsb edilməsi ilə qarışıqlıq baş verdi. Uzurpatorun varisi
öldükdən sonra əyalət daxili mübarizədən dağılırdı. Erkən Tsin ilə Tibetin əlaqəsi
dinə dünyəvi hamilik ilə ruhi lider arasında partnyorluqdan xəbər verirdi.
Bütün Çin tarixi boyu şimalın köçəri və yarımköçəri xalqları ilə çinlilər
arasındakı əkslik mühüm əhəmiyyətə malik olmuşdu. Çin ilk əvvəllərdə Şimalın
təzyiqindən azad olmuşdu. Şərqi Türküstana tərəf irəliləmək həmçinin Tsinin
görkəmli töhfəsi idi.
Mancurlar Çinə daxil olandan Day Vietdə (Vyetnamda) iki bir-birinə zidd olan
hakimiyyət var idi: Hanoydakı Le sülaləsi və Huyedəki Nquen ailəsi, axırıncı ölkənin
mərkəzi və cənub hissələrində hökmranlıq edirdi.
Tsinin Çosonla (Koreya) əlaqələri digər bac verən dövlətlərə nisbətən dərin idi.
Pekin və Seul arasında elçilər mübadiləsi daha tez-tez olurdu və mədəni əlaqələr
başqa ölkələrlə müqayisədə nisbətən çox idi.
XVII əsrin sonunda Tayvanın anneksiyasından başlayaraq ölkə daxilindəki dinc
həyat XVIII əsrin sonunadək yüz ildən artıq müddətdə davam etdi. Çin xeyli sosial və
iqtisadi inkişafın şahidi oldu. Bu dövr həqiqətən də Pax Sinica adlanmağa layiqdir
Sonrakı Min və erkən Tan dövrlərində buğda və arpa toxumları başqa
ölkələrdən gətirilirdi. Amerika mənşəli məhsullar mərkəzi və cənubi Çinin təpə və
81
dağ regionlarının istifadə edilməsinə şərait yaratdı. Çay, pambıq, tütün və digər
kommersiya məhsullarının becərilməsi geniş yayılmışdı.
XVIII əsr ərzində sənətlər və sənaye sahələri öz yüksək səviyyəsinə çatdı. Mis
və qalay istehsalı inkişaf edirdi. Min və Tsin dövrlərində Çinə gümüş əsasən
avropalılar və amerikalılar tərəfindən gətirilirdi.
XVIII əsrdə Çində əhalinin sürətlə artması görünməmiş bir hadisə idi. 1600-cü
ildə əhalinin sayı təqribən 150 milyon olduğu halda, 1850-ci ildə 430 milyona
çatmışdı. Miqrasiya Mancuriyaya, Tayvana, Kuantinə və Haynana istiqamətlənirdi.
Lakin immiqrasiyanın başlıca hədəfi qərbi-cənubi Çin, qərbi Hupehin dağ torpaqları
və cənubi Şensi idi.
Ağ lotos sektası Szeçuan zonasında pozulmuş əhalini özünə daha da artan
qaydada cəlb edirdi. Ağ lotos üsyanı (1796-1804-cü illər) bir sıra sosial və siyasi
bədbəxtliklər nəticəsində baş verdi, bu Tsin sülaləsinin tarixində dönüş nöqtəsini
göstərir. Bu, Tsinə iki zərbə vurdu. Birincisi, milisin nəhəng sayda üzvlərindən
istifadə etməsi, ikincisi isə, Tsin maliyyəsinə xətər toxundurması idi. Üsyan ağır xərc
tələb etdi, onunla Tsinin inkişafına birdəfəlik son qoyuldu.
XIX əsrin birinci yarısında narazılıqlar və iğtişaşlar əhalinin xeyli artması ilə
izah oluna bilərdi. Pul iqtisadiyyatının göstərdiyi təsiri, qulluqçular və kiçik torpaq
sahibləri tərəfindən ümumi əhalinin istismarının artması – bunların hamısı Çinin aqrar
cəmiyyətinin parçalanmasına şərait yaradırdı. Bu problemlərin üzərinə tiryək
idxalının artması ilə gümüş pulun xeyli azalması da əlavə olunurdu. Tiryək
müharibəsi və onun nəticəsi əhalinin yaşayış şəraitinin daha da pisləşməsinə səbəb
oldu. Sonrakı Tsin dövründə yaranan xaos, beləliklə, siyasi, sosial və iqtisadi
vəziyyətin daha da ağırlaşmasına səbəb oldu və Qərbin Çinə hərbi və kommersiya
müdaxiləsi böyüdü.
Tiryək müharibəsi
Tiryək məsələsi XIX əsrdə ilk Çin-Britaniya toqquşmasına səbəb oldu.
Britaniyalılar çalışırdılar ki, Çinin xeyrinə olmayan ticarəti Hindistandan tiryək
gətirməklə əks tarazlığa nail olsunlar. 1779-cu ildə Şərqi İndiya Kompaniyası tiryək
ticarətini inhisara aldıqdan sonra, onun hökuməti 1780-ci ildə Hindistandan tiryəki
Çin alıcılarına göndərməyə başladı. 1819-cu ildə kompaniya tiryəkdən gələn gəlirin
böyük hissəsini ələ keçirməyə başladıqda, bu Çinə gətirilən narkotikin həcminin
kəskin sürətdə artmasına səbəb oldu. Pekin sarayı dəfələrlə tiryək idxalını qadağan
Dostları ilə paylaş: |