Telman orucov
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qədim Romanın ekspansiyası
288 Onun əsas ixrac zonaları Misir, Suriya, Siciliya və Qara dəniz regionu idi. Ticarət tarixdə şəhərlərin yaranmasında mühüm rol oynadığı kimi, xalqlar arasında iqtisadi və bunun nəticəsi kimi mədəni əlaqələrin inkişafına əvəzsiz kömək göstərirdi. Xüsusən sülh dövründə ticarət gur inkişaf edirdi, lakin müharibələr də onun aparılmasını bütünlüklə dayandıra bilmirdi. Ellinistik dünyadakı ticarət müasir qloballaşmanın ilkin işartıları rolunu oynayırdı, onun ölkələri və xalqları bir-birinə yaxınlaşdırması ilə müqayisədə ikinci bir uğurlu vasitənin mövcud olduğunu söyləmək çətin məsələdir. Yunan polisləri (şəhər-dövlətləri) çoxdan öz gücünü itirmişdi, lakin yunan mədəniyyəti Aralıq dənizinin, Asiyanın, Misirin, Qara dəniz ətrafının ellinistik dövlətlərində yayılmaqda davam edirdi. Yunan dili hər yerdə savadlı adamların dili hesab olunurdu, yunan elmi isə (matematika, astronomiya, tibb və fəlsəfə) mühüm nəticələrə malik oldu. Aleksandrın planı irqləri bir-birində əritmək idi, lakin bu plan uğursuzluğa düçar olurdu. İran satrapları (əyalət valiləri) güman ki, səmərəli deyildi, ona görə də onların yarısından çoxu edam edilmişdi. İmperiyanı əmələ gətirmək üçün çoxlu inzibati vahidlər arasındakı yeganə əlaqə məhz məşhur sərkərdənin özü idi və təəssüf ki, problemi həll etməmişdən əvvəl o, həyatdan getdi. Aleksandrın qısa müddətli hökmranlığı Avropa və Asiyanın tarixində həlledici bir dövr xarakteri daşıyır. Onun fəaliyyəti sivilizasiyanın böyük mərkəzlərinin Şərqə tərəf köçməsinə aparıb çıxardı və bu, geniş məskunlaşma dalğasında ellinizmi bütün Yaxın Şərqə yaydı və siyasi cəhətdən olmasa da, ən azı iqtisadi və mədəni cəhətdən bu ərazidə ellinizmi meydana gətirdi. Ayrıca dünya Gibraltardan Pəncaba qədər uzandı, bu dünya ölkələr arasında ticarət və sosial əlaqələr üçün açıldı. Axı bu dünya ümumi sivilizasiyaya əsaslanırdı. İmperiya o qədər geniş idi ki, onun ölçülərini təsəvvür etmək də çətin idi. Gibraltar boğazından İnd çayına, Almaniya meşələrindən və Rusiya düzənliklərindən Saxara səhrasına və Hind okeanına qədər uzanırdı. Ellinistik era bizim eradan əvvəlki 300-cü illərdən başlayaraq sonrakı altı əsr ərzində davam etdi. Bu era başlanğıcını Böyük Aleksandrın işğallarından götürməklə Romanın ilk xristian imperatoru Konstantinə qədər olan bir dövrü əhatə edir. Aleksandrın imperiyası və onun varisləri böyük dünya birliyi yaratdı, bu mədəni birlik min il sonra müsəlman imperiyasının meydana çıxması ilə öz sonluğuna çatdı. Ellinistik çarlıqlarda şəhərlərin mühüm rol oynaması ilə yanaşı müstəqil şəhərlər də var idi ki, onlar əhalilərinin sıxlığı ilə fərqlənirdilər. Bəzi çarlar köhnə şəhərləri dağıdıb, yenilərini yaratmağa girişirdilər. Bu şəhərlər Makedoniyadakı şəhərlərin və çar ailəsi üzvlərinin adlarını daşıyırdılar. Belə şəhərləri Finikiyada, daha çox isə Suriyada görmək olardı. Persiya imperiyası da əsasən xalqların birliyinə əsaslanırdı, yarandığı vaxtdan Çar Böyük I Dara da imperiyada öz sələfi Böyük Kirin dözümlülük siyasətini davam etdirirdi. Bir sıra xalqlara öz ənənələrini, dilini və dinini saxlamağa icazə vermişdi. Lakin sonralar imperiya tənəzzülə uğradı və Böyük Aleksandrın işğalı onun mövcudluğuna son qoydu. 289 Qədim Romanın ekspansiyası Sonralar tarix səhnəsinə və beynəlxalq meydana çıxan romalılar ədəbiyyat, arxitektura, fəlsəfə, elm sahələrindəki hər şeyi yunanlardan əxz etmişdilər. Yunan mədəniyyəti Roma imperiyasının Şərqində olduğu kimi Qərbində də kök salmadı. Roma hər tərəfdən düşmənlər tərəfindən hədələndiyindən, bu təhlükələri hərbi ekspansiya xətti ilə qarşılamaqla, bütün italyan yarımadasını işğal etdi. Sonra o Aralıq dənizinin ətrafına genişləndi, ərazisinə yeni işğal olunmuş torpağları əlavə etdi. Karfageni son dəfə məğlub etdikdən sonra Aralıq dənizini Roma gölünə çevirən romalılar nəzərlərini Aralıq dənizinin şərqindəki ellinistik dövlətlərə tikdilər. Roma Ellinistik dünyanın siyasətinə əvvəlki dövrlərdə yunan dövlətlərinin azadlığının müdafiəçisi kimi cəlb olundu. Makedoniya isə tam başqa səbəbə görə b.e.ə. 148-ci ildə Roma əyalətinə çevrildi. Vaxtilə Makedoniya çarı romalıların Kannda ağır məğlubiyyətindən sonra Hanniballa ittifaq bağlamışdı. Ona görə də Roma Makedoniyanı özünə tabe etdi. Roma imperiyası bu hadisələrdən sonra yaranmışdı və buradan Şərqi Aralıq dənizindəki ellinistik çarlıqların problemlərinə cəlb olunmaqla, onlar üzərindəki ağalığa başlamışdı. Romalılar adətən hərəkət etməkdə tərəddüd etmirdilər, müharibə elan etməyi xoşlayırdılar, müdafiə müharibəsini isə yalnız öz müttəfiqlərini himayə məqsədilə aparırdılar. Roma kübar liderləri meydana çıxdı ki, onlar ekspansiyanı həm şöhrət naminə, həm də müharibənin gətirdiyi fayda hesabına sevirdilər. Quldarlıq antik dünya üçün ümumi institut olsa da, romalılar bütün xalqlardan daha çox qullara malik idilər. Ümumiyyətlə Şərqə nisbətən Qərbdə daha çox qul saxlanırdı, axırıncıda bəzi təsərrüfat sahələri, məsələn əkinçilik yalnız qul əməyinə əsaslanırdı. İşğallar Romaya daha çox qul qazandırırdı. Götürülən əsirlər qul kimi özəl mülkiyyətə çevrilirdi. Çox sayda əcnəbi qullar başqa ölkələrdən Romaya gətirilirdi. Əlbəttə, qulların uşaqları da qul olurdu. Yunan mənşəli qullara müəllim, musiqiçi, həkim və rəssam kimi böyük tələbat var idi. İri torpaq malikanəsi olan latifundiyalarda iri qul dəstələri işləyirdi, onlar olduqca ağır, acınacaqlı bir şəraitdə yaşayırdılar. Görkəmli dövlət xadimi Böyük Katon qeyd edirdi ki, qulu ölənədək işlətmək və onları sonra başqası ilə əvəz etmək, onlarla yaxşı davranmaqdan səmərəlidir. Qullar sərt cəzalara, işgəncələrə, iyrənc sui- istifadələrə məruz qalırdılar. Roma respublikası antik dövrdə ən iri imperiyalardan birini yaratdı. Avropadakı torpaqların çox hissəsini işğal etdi, həmin ərazilərdə Roma mədəniyyəti və siyasi ideyaları tədricən yayıldı. Müasir roman dinləri – fransız, italyan, ispan, portuqal və rumın dilləri, latın dilinin bünövrəsi üzərində yaranmışdır. Qərəzsiz istintaq və jüri məhkəməsi barədəki Qərb praktikası da daha çox Roma hüququna borcludur. Romalılar öz istedadlarının abidələrini bütün Avropada qoyub getmişdilər, bunlara akveduklar və yollar daxildir. Roma inzibatçılığının bəzi cəhətləri əsrlər boyu özünü Qərb dünyasında göstərdi. Romalılar həmçinin yunan-roman antik dünyasının intellektual irsini də qoruyub saxlayırdılar. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|