Telman orucov

66 
 
ABŞ-ın  siyasətinin  davamçıları  və  ötürücü  qayışları  rolunda  çıxış  edirlər. 
Beynəlxalq  Valyuta  Fondu  (BVF),  Dünya  Bankının  (DB)  və  Beynəlxalq  Ticarət 
Təşkilatının (BTT) qərarları beynəlxalq təşkilatların əsas donorları olan ABŞ-ın və 
Avropa  Birliyinin  sanksiyaları  olmadan  qəbul  edilə  bilməz.  ABŞ  və  müəyyən 
həddlərdə  Avropa  İttifaqı  bütün  dünyada  özlərinin  maliyyə  fəaliyyəti  və  ticarət 
şərtlərini diqtə edirlər. ABŞ-ın razılığı olmadan Dünya Təşkilatına üzv olmaq belə 
qeyri-mümkündür.  Digər  tərəfdən  amerikan  dəyərlər  sisteminin  zəfəri,  neoliberal 
iqtisadiyyat  və  siyasi  demokratikləşmə  proqramlarının  vəhdəti  ilə  təmin 
olunmaqla, ABŞ-ın qlobal siyasətinə yaşıl işıq yandırmışdır. 
Maliyyə  sferasındakı  innovasiyalar  qloballaşmanın  sürətlə  getməsini 
şərtləndirir.  Valyuta  bazarları  vasitəsilə  nəhəng  pul  məbləğlərinin  ötürülməsi, 
transmilli möhtəkirlik sövdələşmələrinin bağlanması, birbaşa xaricdə investisiyalar 
kütləisnin  dünya  ticarəti  dövriyyəsindən  üç  dəfə  tez  artması,  valyuta  və  maliyyə 
bazarlarında beynəlxalq ticarətin həcmindən 50 dəfə artıq olan sövdələşmə məbləği 
iqtisadi qlobalaşmaya mane olan hədlərin domino prinsipi ilə dağılmasını nümayiş 
etdirir. Dünya miqyasında maliyyə resursları axını nəticəsiz qalmır, həm də digər 
vasitələrin səfərbər olunması ilə qərb (hər şeydən əvvəl-amerikan) davranışı, həyat 
tərzi, istehlak və əyləncə standavrtlarının yayılması ilə müşayiət olunur.  
Əlbəttə,  qloballaşma  təkcə  iqtisadiyyat  ilə  məhdudlaşmır.  Nəqliyyatın  və 
kommunikasiya  vasitələrinin  xüsusən  televiziya  və  internetin  inkişafı  ölkələr  və 
qitələr  arasında  məsafələrin  qət  edilməsini  əhəmiyyətli  dərəcədə  asanlaşdırmışdır. 
Miqrasiya,  özü  də  daha  irəli  getmiş  qərb  ölkələrinə  insan  axını  əhalinin  etnik  və 
irqi  tərkibini  sürətlə  dəyişir.  Milyonlarla  insan  internet  vasitəsilə  əcnəbi 
həmsöhbətləri  ilə,  öz  binasında  yaşayan  qonşuları  ilə  olduğundan  daha  tez-tez 
ünsiyyətə girir. 
 Qloballaşma  həm  də  hüquqi  və  siyasi  aspektlərə  malikdir.  Dünyada 
hökumətlərarası  şəbəkədən  ibarət  mürəkkəb  sistem  meydana  gəlmişdir,  onların 
çərçivəsində  beynəlxalq  hüquq  qaydaları  rəsmiləşmişdir.  Bağlanmış  müqaviləlirn 
pozulması  siyasi,  iqtisadi,  hərbi  silahlı  müdaxilələrə  qədər  sanksiyaların  tətbiq 
edilməsinə səbəb olur. 
Qloballaşmanın  əlehdarları  da  az  deyildir.  Onların  üsyankar  düşüncələri 
milli  dəyərlərin  və  dövlət  müstəqilliyinin  itirilməsi  probleminə  əsaslanır.  Onlar 
amerikan istehsal münasibətləri prinsiplərinin «müqəddəs dəyərlər»-milli ənənələr 
sahəsinə  müdaxilə  etməsinin  əleyhinə  çıxış  edirlər  və  bunu  əsas  götürürlər  ki,  bu 
ənənələr bütöv nəsillər tərəfindən yaradılmış və milli ruha kök salmışdır. 
Qloballaşma  mürəkkəb  proses  olduğundan  ona  qarşı  yönələn  xəttlər 
sırasında 
regionalizmi, 
ənənəçiliyi, 
lokalizasiyanı 
və 
dünyanın 
fraqmentləşdirilməsini  xüsusən  qeyd  etmək  lazımdır.  «Regiolalizm»,  dövlətlərin 
regonal qruplaşmaları arasında bölgü xəttinin meydana çıxmasında, özünü göstərir 
və  qloballaşma  konteksində  həmin  qruplar  öz  mövqelərini  möhkəmləndirməyə 
cəhd edirlər. «Ənənəçilik», müasirliyin mücərrəd konsepsiyasına inkar etmək olub, 
obskurantizm  və  millətçiliyi  bərpa  etmək,  arxaikanı  ıə  yaddan  çıxmış  mədəni 
fetişləri  şöhrətləndirmək  yoludur.  «Lokalizasiya»,  xüsusi  dəyərlər  sistemi  ilə 
birlikdə  müxtəlif  mədəni  arealların  özünü  qoruyub  saxlaması  cəhdidir.  Bura 

---

67 
 
traybalizm, fundamentalizm, millətçilik, faşizm, sosializm, feminizm və ekologizm 
daxildir.  Dünyanın  fraqmentləşdirilməsi,  irqi,  milli  və  mədəni  fərqlər  hesabına 
müxtəlif beynəlxalq birlikliklərin parçalanması və maraqların toqquşmasıdır. 
Böyük tənqidçilər ordusu ilə yanaşı çox sayda  mütəfəkkirlər qloballaşmada 
bəşəriyyətin  gələcəyini  görürlər.  Onlar  suveren  dövlətlərin  öz  ömrünü  başa 
çatdırılmasına, tədricən ölüb getməsinə dərindən əmindirlər. Onların düşüncələrinə 
görə  hətta  siyasi  və  iqtisadi  müstəqilliyə,  mütləq  suverenliyə  nail  olmaq  uğrunda 
aparılmış  mübarizə  qloballşamaya  münasibətdə  bütün  dünyadakı  «havanı» 
dəyişmək  iqtidarında  deyildir.  Bu  prosesin  başlanğıc  təzahürlərini  biz  artıq 
müşahidə  edirik.  Avropada  əsrlərlə  bir-birilə  müharibə  aparmış  dövlətlər  köhnə 
ədavət  miraslarını  büsbütün  unudaraq,  onların  tarix  qəbirstanlığında  dəfninə 
fərman  vermiş,  yeni  dünyabaxışın  təsiri  ilə  hərtərəfli  və  sıx  ittifaqda  və  ya 
əməkdaşlıqda  fəaliyyət  göstərmək,  birləşmək  yoluna  üstünlük  vermişlər.  Tarixi 
perespektivdə  dövlətlərin  daha  çevik  icmalar  tərəfindən  əvəz  edilməsi  güman 
edilir,  çünki  bu  icmalar  qlobal  strukturlara  daha  yaxşı  uyğunlaşacaqlar, 
«müstəqillik  sindromundan»  azad  olacaqlar,  ərazi  bütövlüyünə  müqəddəslik 
qaydasında əhəmiyyət verməyəcəklər, ön plana minillərin adətləri və xurafatları ilə 
ağırlaşmış  prinsipləri  deyil,  operativ  maraqları,  zamandan  irəli  gələn  tələbləri 
qoyacaqlar. 
 Bəziləri  isə  hesab  edir  ki,  qloballaşmış  dünyada  bütün  planet  vahid 
cəmiyyətdən  və  vahid  mədəniyətdən  ibarət  olacaqdır,  özü  də  harmonik  qaydada 
inteqrasiya  edilmiş  deyil,  fərqlənmənin  yüksək  səviyyəsinə,  çox  qütblülüyə  və 
xaosa  tərəf  meyl  edəcəkdir.  Ərazi  prinsipi  sosial  və  mədəni  həyatda  aparıcı  rol 
oynamasını  dayandıracaqdır.  Bu  cəmiyyət  sərhədsiz  və  bölgü  xəttlərindən  xali 
olacaqdır.  «Planetar  kənd»  yaranması  ideyası  da  irəli  sürülür  ki,  bu  şəraitdə 
planetin  hər  bir  sakini  KİV-in  köməyi  ilə  dünya  əhəmiyyətli  hadisələrin  şahidinə 
çevrilə biləcəkdir. 
Əlbəttə  proses  böyük  və  mürəkkəb  olduğundan  proqnozların  çoxluğu  və 
müxtəlifliyi qanunauyğun hal sayılmalıdır, qarşıdakı dövrün qatı dumanı içərisində 
görünməyənləri  irəlicədən  görmək  çox  vaxt  mümkün  olmadığından,  çoxları 
təxəyyüllərini  nümayiş  etdirmək  üçün  «Pandora  yeşiyini»  açmağa  üstünlük 
verirlər. 
İnformasiya  qloballaşması  mədəni  qloballaşma  ilə  əlaqədardır,  axırıncı 
dünyanın  xalqlarını  bir  tipli  məhsula  çevirəcəkdir,  çoxəsrlik  milli  ənənələr  isə 
etnoqrafik  muzeylərin  mülkiyyətinə  keçəcəkdir.  Eyni  musiqi,  eyni  paltar,  eyni 
həyat  tərzi-bütün  bunlar  kütləvi  mədəniyyət  tərəfindən  müxtəlif  qitələrin  və 
ölkələrin  sakinlərinə  fəal  qaydada  aşılanır.  Qərb  mədəniyyət  ştampları  bütün 
dünyaya öz möhürünü vurmağa can atır. 
Qloballaşmanın  ən  ciddi  məsələlirndən  biri  dəyərlərə  münasibətdir. 
Şəxsiyyət,  onun  dünya  görüşü  üzərində  ideoloji  nəzarətin  qoyulması  təhlükəsi 
mövcuddur.  Bu  mənada  qloballaşma  sosializmin  ideoloji  hökmranlıq  modelini 
təkrarlamağa  girişir  və  beləliklə  hər  şey  öz  yerinə  qayıdır.  İndi  çoxlarını  bir  sual 
düşündürür-hansı  dəyərlərə  üstünlük  veriləcəkdir?  Bütün  xalqlara  «vahid 
standartlarımı»  aşılanacaq,  yaxud  da  onlar  öz  ənənələrini,  əvəzedilməz  nemət 

---