Tema: Ekonomikalıq geografiyanıñ tiykarǵı teoriyaları hàm koncepsiyaları Reje

Oraylıq oyınlar teoriyası-Ekonomika kóz qarasınan onsha ózlestirilmegen, xojalıq sıyımı tómen aymaqlardı rawajlandırıw hám janlandırıw boyınsha ósiw polyusı hám rawajlanıw orayları haqqındaǵı teoriyalar úlken áhmiyetke iye. Onıń tiykarın salıwshı fransuz alımı Fransua Perru bolıp tabıladı. F. Perru Oraylıq orınlar ideyasınan kelip shıqtı, faktorlardı emes, tarmaqlardı rawajlanıw ózgesheligi, jıldamlıǵı, átirap-ortalıqqqa tásiri boyınsha siyasiy toparlarǵa bóldi hám olardı úsh gruppaǵa ajratti. Ol, dáslep, aymaqlıq ekonomikalıq munasábetlerde teńsizlik, turaqsızlıqtı tán aldı hám absolyut tárepten teńlikti ámelge asırıw múmkin emesligine tolıq isendi.
N.N.Kolosovskiy teoriyası-Aymaqlıq óndirislik kompleksler teoriyasın jaratıwda en’ da’slep N.N.Kolosovskiydin’ xızmetleri u’lken. O’ndiristin’ aymaqlıq birlikleri haqqında da’slep akademik I.G.Aleksandrov ta’repinen ma’mleketti elektrlestiriw ideyası tiykarında o’tken a’sirdin’ 20-jılları tu’rli u’lkenliktegi (quwatlıqtag’ı) elektr stantsiyalardı qurıwdı na’zerde tutıp, rayon kombinatları (RK) haqqındag’ı teoriyasın jarattı. 30-jıllarda ol rayon o’ndirislik komplekslerin (RO’K) payda etiwdi usındı.
N.N.Kolosovskiy 1947-jılı aymaqlıq o’ndirislik kompleksler (anıg’ırag’ı, o’ndiristin’ aymaqlıq birikpeleri) haqqındag’ı miynetin jariyaladı. Onın’ pikirinshe bul teoriyanın’ tiykarg’ı mazmunı ha’m manisi belgili bir aymaqta, ekonomikalıq rayonda o’ndiris ka’rxanaları ha’m elatlı punktlerdin’ bir-biri menen baylanıslı jag’dayda rawajlanıwın ha’m jaylasıwın payda etedi.


Teoriyalardıń payda bolıwı hám házirgi zaman áhmiyeti
Tikkeley islep shıǵarıwdı jaylastırıwǵa tiyisli ilimiy nazariyalar, dáslep, Germaniyada jaratılǵan. Mısalı, nemis alımı Iogan Genrix Tyunen XIX ásirdiń 20 -30 -jıllarında óziniń awıl xojalıǵı tarmaqların jaylastırıw boyınsha ilimiy pikirlerin arnawlı shıǵarmasında bayanladı. Tyunen teoriyasınıń tiykarǵı mánisi birden-bir qala, yaǵnıy tutınıw orayı átirapında awıl xojalıq ónimlerin málim tártipte jetistiriwdi aymaqlıq shólkemlestiriwden ibarat. Ol bul ideyanı ámelde qollanıw ushın xojalıq penen qala yamasa bazar (onıń mısalında bul qala - Meklenburgdaǵı Rostok) ortasındaǵı aralıq, awıl xojalıǵı óniminiń bahası, ma`nisi hám jer rentasiga tiykarlanadı. Jer rentasi bolsa oǵan qoyılǵan qarjı hám alınǵan dáramat qatnası menen belgilenedi.Joqarıdaǵı shártler járdeminde I. Tyunen qala átirapında awıl xojalıǵı tarmaqlarınıń jaylasıw sistemasın yamasa aymaqlıq kompleksin jaratadı. Bul sistema ádebiyatda ―Tyunen halqaları atı menen belgili. Sebebi, túrli ónimlerdi jetistiriwge qánigelesken hár túrlı tarmaqlar tutınıw orayı átirapında sheńber tárizinde jaylasadı.