Termiz davlat pedagogika instituti

6-mavzu. Mustamlaka va mustabit tuzum sharoitida madaniyat
Reja:
1. Chorizmning Turkistonda maorif, fan vamadaniyat sohasidagi siyosati.
2. Jadidchilik harakati va uning jamiyat rivojlanishidagi ahamiyati.
3. Xivadagi kutubxona. Kitobat san’ati.
4. Mustabit sovet davlati davrida O’zbekiston madaniyati.

Markaziy Osiyoda temuriylar davrqsa madaniyagg klassik darajasi bilan dunyoga mashhur bo‘ldi. Shayboniylar va Ashtarxoniylar davri (XVI-XVIII asrlar) da mamlakat feodalizmning murakkab jarayonlarini boshdan kechirdi. XVI asrda hunarmandchilikning rivojlanishi tranzit va ichki savdoning kengayishiga yordam berdi. Bu davrda hunarmanchilikning 60 dan ortiq turi mavjud edi, Markaziy Osiyo, Hindiston, Eron, Balx, Rossiya, Turkiya va boshqa mamlakatlar bilan sovda-sotiq diplomatik aloqada bo‘lgan. XV-XVI asrlarda Movarounnahrda ilm-fan ancha rivojlandi. Adabiyot, tarix, memorchilik va tasviriy sanat o‘ziga xos rivojlanish bosqichini bosib o‘tdi. Hasan Buxoriy Nisoriy (1566) ning «Muzakkir ul-ahbob» va Mutribiyning (1604) «Tazkiratush-shuaro» nomli adabiyot antologiyasi buning yaqqol ifodasidir. Bu qomusiy antalogiyada yuzdan ziyod adabiyot arboblarining ijodlari va tarjimai hollari o‘rin olgan. Mamlakatda hunar va savdo ishlarining ri- vojlanishi ilm ahlining ijtimoiy doirasi kengayishiga tasir ko‘rsatdi. Mutafakkir Zayniddin Vosifiy 1512 yil Samarqandda bo‘lganda bazmi mushoiralarda kosib, shoirlar, savdogarlar va oddiy kishilarning marakalarda faol qatnashib turganligini bayon qiladi. Ularning aksariyati sher yozib turganligi o‘sha davr tabaqalarining madaniy jihatdan yuksak sa- viyada ekanligdan dalolat beradi. Bu davrning o‘ziga xos xususiyati shundaki ko‘plab adabiy va tarixiy asarlar o‘zbek tilida yozildi. Muallifi nomalum «Nuxratnoma» Muhammad Solihning «Shayboniynoma» asarlari o‘zbek tilida yozilgan. Bundan tashqari mashxur tarixchi Sharofiddin Ali Yazdiyning ta- rixiy asarlari xususan «Zafarnoma»si, Ulug‘bekka bag‘ishlangan «Muntahabi jome va tovorixi shohiy» degan asarlari o‘zbek tilida yozilgan.

Binolar bezashda mayda o‘simlik-naqshli parchinlar ishlatildi. Devorlarga Temuriylar davridagi usullar rivojlantirildi. Kabr toshlari yasashda yuksak badiiy darajada toshsharga yozuvlarni o‘yib bitish rivojlandi.
Shayboniylar davrida fanning qator tar moqlari rivojlandi. 1693 yilda Amin Ahmad Roziy «Haft iqlim»- yetti iqlim degan jugrofiya-biologiyaga oid lug‘at tuzadi. Unga Mutribiyning dunyo xaritasi ilova qilinadi. 1541 yilda Muhammad Husayn as-Samarqandiy tibbiyot va farmakologiyaga oid ilmiy asar yozadi. U ko‘z tabibi shoh Li ibn Sulaymon Navro‘z Ahmadjon huzurida ishlab, kasalliklar haqida «Tabiblik dasturul-amali» risolasini bigadi. Musiqa ilmiga oid buxorolik Navkabiyning asari ham XVI asrda bu sanat rivojidan darak beradi. Bundan tashqari xattotlik sanatining rivojiga ulkan hissa ko‘shgan Sulton Ali Mashhadiy, Mir Ali Hirviy, Mahmud Ali Shiqobiy kabi husni hat ustalari ham ijod qilgan. 1586 yilda Darvesh Muhammad Buxoriy kalligrafiya sai'ati nazariyasiga oid asar yozadi. Shuningdek ko‘plab qo‘lyozmalar miniatyuralar va suratlar bilan bezatildi.Tarixiy va adabiy asarlardan «Fatxnoma» Tarixi Abulxayrxokiy, Navoiyning asarlari shular jumlasidandir. Minnatyuralarda Markaziy Osiyo moddiy madaniyati aks etgiriladi va rassomlar voqyelikni realistik tasvirlashga intiladi. Jaloliddii Yusuf, Keldi Muhammad va boshqalar rassomchilik san'atiga ulkan hissa qo‘shadi,
Xonliklar davrida qurilish inshootlari turlari yanada takomillashadi, ko‘plab jamoat binolari (karvonsaroylar, ko‘priklar, sardobalar, hammom, va boshqa savdo rastalari) quriladi. Monumental binolarning tarixi, qiyofasi o‘zgaradi, hunarmandlar uyushmalari vujudga keladi. Buxoro shahri balandligi 10 metrli devor bilan o‘ralib, shahar darvozalari qurildi, yirik binolar qurshida (Mir Arab madrasasi, Xo‘ja Zayniddin masjid-xonaqosi) xalq me'morchiligi an'analaridan foydalanildi. Shahar tashqarisida ham monumental binolar qurildi. Jome' masjidlari saroy kabi serhasham qilib, madrasalar peshtoqli, minorali tarzda qurib, hovlilari to‘rt tomondan ayvon va hujralar bilan o‘raldi. Buxoro va Toshkengdagi Ko‘kaldosh madrasalari bunga guvohlik beradi.
Markaziy Osiyoda xonliklar va amirlik o‘rtasidagi nizolar bo‘lib tursada, ma'lum darajada dehqonchilik, hunarmandchilik, savdo-sotiq davom topdi. Fan, adabiyot, san'atning rivojlanishi ko‘proq saroy doirasida bo‘lib, ham diniy, ham dunyoviy asarlar yozildi. Garchi o‘z davri tarixnavisligi o‘sha xonlik va amirlikdagi siyosiy voqyealar salnomasini ifodalaydi, o‘sha davr ruhi aks etganligi bilan tarixiy ahamiyatga ega. Muhammad Yoqubning «Gulshan-ul mulk», Muhammad Mir Olimning «Tarixi Amir Nasrullo», Mulla Ibodulla va Mulla Muhammad Sharining «Tarixi amir Haydar», Muhammad Hakimjon To‘raning «Muntaxabug tavorix» kabi asarlari diqqatga sazovordir.
Qo‘qon adabiy muhiti ko‘nlab shoir va shoiralar ijodi bilan boyidi. Ko‘qon xoni Umarxonning o‘zi «Amiriy» tahallusi bilan o‘zbek tilida gazallar yozgan. Uning rafiqasi Mohlaroyim «Nodira» tahallusi bilan fors-tojik tilida «Maknuna», «Komila» tahalluslari bilan she'rlar yozgan. Eri Umarxon vafot etgach, Nodira davlat ishlariga ham aralanshb, mamlakat xo‘jaligini yaxshilash, madaniy hayotni jonlantirish bo‘yicha muhim tadbirlarni amalga oshirdi. Qo‘qonda madrasalar, karvonsaroylar, rastalar, yo‘llar qurdirdi. U o‘z atrofiga Uvaysiy, Mahzuna kabi qobiliyatli ijod ahlini to‘pladi. Bu davrda Fazliy Namangoniy Mushrif, Mushfiqiy kabi shoirlar ijod qilgan. Mushfiqiy Buxoro amiri Abdullaxon saroyida «Malikush-shuaro» unvoniga ega bo‘lgan bo‘lsa, Fazliy Namangoniy Qo‘qon shoirlariga boshchilik qilgan, Umarxonning toshnirig‘i bilan Fazliy va Mushrif tomonidan «Majmuat-ush-shuaro» to‘plami tuziladi. Bu davrda Ko‘qonda Xudoyorxonning saroy arki, Xivada turli obidalar qurildi.
Taxminan XVII asrda yashab ijod qilgan shoirlardan biri Turdi Faroshiy haqida ma'lumot beruvchi asosiy manba shoirning o‘z asaridir.U yuz urushning oqsoqollaridan biri sifatida Abdulazizxoi saroyida e'tiborli kishilardan bo‘lgan, keyin saroydan chetlashtirilgan.
XVIII asr oxiri XIX asr boshlarida Farg‘onada Muhammad Sharif-Gulhaniy tahallusi bilan tanilib, ajoyib lirik she'rlar, masallar yozdi. Uning «Zarbulmasal» asari qahramonlari qushlar bo‘lib, shoir ular orqali saroy a'enlarining kirdikorlarini fosh etadi. Yana bir Quqonlik shoir G‘oziy ham o‘z asarlarida zodogonlar va ruhoniylarni fosh qiladi. XIX asrning 30 yillarida Shahrisbzda shoir Hiromiy hind, fors adabiyotida mashhur bo‘lgan «Chor darvesh» va «To‘tinoma» hikoyalarini o‘zbek tiliga tarjima qiladi xalq dostonlari «Yusuf va Zulayho», «Tohir va Zuhro» «Bo‘z o‘g‘lon», «Yusuf va Ahmad» va boshqa dostonlar vujudga keldi. Shahar maydonlarida qiziqchi va qo‘g‘irchoqbozlar, o‘yinchi san'atkorlar xalq hayotidan hikoya qiluvchi lavhalarni o‘ynab, tomosha ko‘rsatar, boylar va saroy ahlini ochko‘zligini fosh etib, ustidan kular edi.
Bu davrda Markaziy Osiyoda ikki turdagi maktab myavjud edi: quyisi- maktab va oliy- madrasa. Boshlang‘ich maktabda savod o‘rgatilar va diniy matnlar yodlatar edi. Madrasada ham ilohiyat o‘qitilar, shuningdek arab tili sarfu nahvi (grammatikasi), notiqlik san'ati, aljabr va handasa asoslari o‘rgatilgan. Bundan tashqari Xofiz, Bedil, Navoiy asarlari o‘qitilgan.
O‘sha davr shoirlari, fan arboblari musiqani chuqur tushunganlar. Musiqa san'atining rivojiga ulkan hissa ko‘shgan Mavlono Muhammadin Mug‘anniy, Mavlono Kavkabiy, Xo‘ja Muhammad, Rizo Samarqandiyning nomlari bizgacha yetib kelgan.
Bu davrdagi me'morchilik yodgorliklar hajmi va pardozining jimjimadorligi bilan ajradib turadi. Samarqanddagi Registon maydoni shu davrda shakllandi. Sherdor madrasasining old peshtoqida rangin koshanlar bilan chekilgan bir juft sher tasvirlangan. Tillakori madrasasining nomi «tilla bilan pardozlangan” degan ma'noni beradi. Devorlardagi ajoyib naqshi nigorlar va ichki devorlardash to‘kis tilla bezaklar juda nafis ishlangan.
Rus madaniyati ta'sirida xalq ma'rifatparvarlari shakllandi. Ular V. I. Gersen, N. T. Chernishevskiy, N.V. Dobrolyubovlar ta'sirida xalq ozodligi masalasini ko‘tarib chiqdilar. O‘rta asr qoloqligini tugatish, ta'lim-tarbiyaning ilg‘or usullarini joriy qilishni o‘z asarlarida kuylagan Furqat (1858-1909) misol tariqasida rus maktablarini ko‘rsatdi. U A. S. Pushkinning bir qancha she'rlarini o‘zbekchaga tarjima qildi. Muqimiy (1850-1909) o‘zining hajviy she'rlarida xalq ommasining burjuaziya tomonidan ezilishini fosh etdi. Zavqiy (1853-1921) o‘z she'rlarida ijtimoiy adolatsizlikni qoraladi.
XIX asr Turkiston adabiyoti ikki yo‘nalishda rivojtandi. Shohlik va saroy muhitini kuylovchi adabiyot hamda zo‘rovonlikka qarshi norozilikni va qoloqlikni tugatishga qaratilgan taraqqiyparvar xalq adabiyoti. Umuman, Rus va dunyo madaniyagi ta'sirida mehnatkash xalq bilan bog‘liq Turkistonda milliy madaniyatning rivojlanish jarayoni kuchayib bordi.
U musulmonlar va qolaversa turkiylar dunyosining jahon taraqqiyotidan uzilib qolganligi, bu g‘oyat xavfli holga barham berish kerakligini hamda umumturkiy qavmlardagi jaholatni yo‘q qilib, ma'rifat orqali taraqqiy togpan mamlakatlarga tenglashish zarurligini birinchi bo‘lib turkiy qrim-tatar xalqining ulug‘ farzandi Ismoil G‘aspirali (1851-1914) tushunib yetdi. U jadidchilik harakatining butun turk dunyosidagi «g‘oyaviy otasi»ga aylandi.
Musulmon turkiy olamini jahon ma'rifati, ilmi darajasiga ko‘tarish g‘oyasini amalga oshirish maqsadida Rossiyaga mustamlaka bo‘lgan barcha musulmon hududlar maorifini mutlaqo isloh qilish ularla dunyoviy fanlarni o‘qitish masalasini ko‘tardi. Ismoil G‘aspiralining g‘oyalarini yoyishda «Tarjimon» gazetasining xizmati juda katta bo‘ldi. 1888 yilda uning «Rahbari muallimin» yoki «muallimlarga yo‘ldosh» kitobining nashrdan chiqishi muhim voqyea bo‘ldi. U Buxoro, Turkistonga kelib jadid maktablarini ochishga urinadi. Uning shogirdlari Buxorolik Marjoniy, Domla Fozil, Mo‘minxo‘ja Vobkandiy, Mulla Xudoyberdi Boysuniy Buxoroda jadid maktablarini ko‘paytirishga urinadilar. 1904 yilda «Mazaffariya» jadid maktab ochildi. 1899 yilda Andijonda Shamsiddin domla va Toshkentda Mannon qori jadid maktabiga asos soldilar. 1903 yilda Turkiston o‘lkasida 102 ta boshlang‘ich va 2ta o‘rta jadid maktablari bor edi.
XX asr boshlarida Toshkent, Samarqand, Buxoro, Farg‘ona vodiysi shaharlarida o‘nlab «usuli jadid» maknabdari ochildi. Uni bitirganlar orasida Turkiston ma'naviy-ma'rifiy dunyosini milliy uyg‘onishiga kuchli ijobiy ta'sir qiladigan zabardast namoyondalar ajrilib chiqdi. Uning birinchi qaldirg‘ochtari Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abduqodir Shakuriy, Siddiqiy Ajziy, Munavvar qori Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy, Ashurali Zohiriy, Lutfulla Olimiy, Muhammadsharif So‘fizada, Abdurauf Fitrat, Sadriddin Ayniy, H.H. Niyoziy kabi o‘nlab ulug‘ zotlardir. Jadidlar maktab va ma'rifatdan boshlangan faoliyatini siyosiy qiyofa kasb etgunga qadar davom qildirib, Turkistonda milliy mustaqim davlat barpo etishga urinish bilan eng yuqori pog‘onaga ko‘tarildilar. Turkistonda ma'rifatparvarlik harakati ikki bosqichda kechdi.
Birinchi davrda feodal tuzum va tartiblarini tanqid qilish, madaniy yangiliklarni egallash, Ovropaning turli tillarini o‘rganishni targ‘ib qilish, yangicha ilm-fanning ahamiyatini ko‘tarish kabi masalalar olg‘a surildi. Ahmad Donish, Avaz o‘tar. Furqat, Muqimiy, Zavqiy singari ma'rifatparvarlar yetishib chiqdilar.
Ikkinchi bosqichda ma'rifatchiliqdan jadidizm o‘sib chiqdiki, u endiliqda yangicha ta'lim-tarbiya, yangi usul maktablarini yo‘lga qo‘yish, dunyoviy ilmlarni har tomonlama egallash maorif-madaniyatda yangi tartiblarni o‘rganish, yangi ijtimoiy-siyosiy masalalarni qo‘yish darajasiga ko‘tarildi. Jadidchilik harakati turkiy millatlarning ma'naviy-madaniy ko‘tarilishiga turtki bo‘ldi. Turkistonda yangi usul maktablari ochilib, ma'rifatparvar, ilg‘or pedagoglar bu maktablar uchun turli darsliklar, o‘qish kitoblari, qo‘llanmalar yarata boshladilar. Behbudiy, Munavvar qori, Fitrat, Abdulla Avloniy, Ibrat, Hamza kabilar bu sohada jonbozlik ko‘rsatdilar va bu ishda faol ishtirok etdilar. Jadidlar boshqa o‘lkadagi ma'rifatparvarlik harakatlari bilan ham aloqa o‘rnata boshladilar. Bu davrda Turkistonda ma'rifatparvarlik va jadidchilikning turli, yangi ta'lim-tarbiya, o‘quv-o‘qituv masalalarini o‘zida aks ettiruvchi juda ko‘p jurnallar nashr etildi. «Taraqqiyot», «Oyna», «Tujjor», «Sadoyi Turkiston», «Samarqand» kabi jurnallar shular jumlasidandir.
Ma'rifatchiyaik harakati ayniqsa o‘zining rivoj topgan bosqichida Turkistonda o‘zga yurtlardagi ijobiy yutuqlardan foydalangan holda mustaqil ma'naviy taraqqiyot yo‘lini qidirish va targ‘ib egish masalalarini olg‘a surdi. Bu harakat rus podsho hokimiyatining mustamlakachilik siyosatiga zarar keltirishdan cho‘chigan chorizm amaldorlari uni chegaralash va bo‘g‘ib qo‘yish chora tadbirlarini ko‘ra boshladilar.
XIX asr oxiri XX asr boshlarida Turkistonda juda murakkab ijtimoiy-siyosiy hodisalar bilan birga uning madaniy hayotida ham tez va shiddatli o‘zgarishlar ro‘y berdi. Madaniyat, adabiyot, ta'lim-tarbiya, din, mafkura sohasida turli oqimlar paydo bo‘ldi, ular orasidagi munosabatlar murakkab tus oldi. Yosh buxoroliklar, yosh xivaliklar harakati vujudga keldi.
1917 yiddagi butun rossiyada yuz bergan fevral va oktyabr pnqiloblari uning mustamtakasi bo‘lmish Turkistonda ham to‘ntarishlarga olib keldi.
Sovet davridash juda ham murakkab ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar respublikaning milliy madaniyatiga har xil tarzda ta'sir o‘tkazdi, barcha sohadagi o‘zgartirishlarni qarama-qarshi tusga kiritdi va respublika taraqqiyotining asosiy tendensiyalari hamda yo‘nalishlarini uzoq yillarga belgilab berdi.
Sobiq Sovet davrida Respublika madaniy hayotida progressiv va regressiv taraqqiyotnint bir-biriga qarama-qarshi tendensiyalari tobora kuchayib bordi. 70-yillar va 80-yillarning birinchi yarmida, xuddi boshqa sohalarda bo‘lganidek, O‘zbekistonning ma'naviy hayotida ham inqirozga xos vaziyat vujudga keldi. Shu bilan birga ushbu yillar davomida respublika madaniyati umuman muayyan muvaffaqiyatlarni qulga kiritdi. Madaniyag, maorif muassasalarining tarmog‘i sezilarli darajada kengaydi, bularni moddiy-texnika bazasi mustahkamlandi, aholining umumiy bilim darajasi o‘sib, ijodiy ziyoliylar safi kengayib bordi. Talaygina ajoyib badiiy asarlar, teatr, musiqa asarlari yarataldi. Madaniyat va san'atning rivojita istedodli yoshlarning butun bir katta guruhi qo‘shildi, maishiy o‘z-o‘zini anglashning o‘sish jarayonlari belgi berib qoldi.
Mustamlakachilik va mustabid tuzum davrida madaniyatimiz katta zarar ko‘rdi. Ayniqsa kommunistik mafkura maddohlari xalqimiz madaniyatini yo‘q qilishga zo‘r berdilar. O‘zbek xalqi katta yo‘qotishlarga qaramasdan o‘zligini, o‘z milliy madaniyatini saqlab qola bildi. Ma’naviy madaniyati yuksak, uning ildizlari baquvvat xalqning ijtimoiy ongidan shu xalq mada¬niyatini hech qachon tamomila yo‘q qilish mumkin emas. Demak madaniy merosni tiklash, uni yanada yuksak darajaga ko‘tarish uchun imkoniyat saqlab qolingan edi.
Mustaqillik davrida milliy adabiyot, san’at, teatr rivoj topdi, madaniy aloqalar kengaydi, madaniy-ma’rifiy muassasalar faoliyati takomillashdi, muzeylarning ijtimoiy-ma’rifiy ahamiyati oshdi. Zero, yuksak ma’naviyatli jamiyat qurish va jahon hamjamiyatiga kirib borish ko‘p jihatdan ma’naviy madaniyatning taraqqiyoti va mustahkamlanishiga bog‘liqdir.
O‘zbekistonning o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritishi natijasida ma’naviy madaniyatning muhim jabg‘asi bo‘lgan musiqa san’ati ham jadval rivoj topa boshladi, zero tabiatan nozik ta’b, san’atsevar va san’at ahliga talabchan o‘zbek xalqining musiqasi keng ko‘lamli ma’naviyat ko‘zgusidir. Sho‘rolar davrida asosan mafkuraviy qurolga aylangan mazkur san’at turi erkinlik yo‘liga kirdi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1996 yil 31 dekabrdagi «Respublikada musiqiy ta’lim, madaniyat va san’at o‘quv yurtlarining faoliyatini yaxshilash to‘g‘risida»gi Farmoniga ko‘ra ularga 6,5 mingta musiqa asboblari va turli xil texnik jihozlar ajratilgan. Respublikamiz Prezidentining 1997 yil 8 fevraldagi «Milliy raqs va xoreografiya san’atini rivojlantirish to‘g‘risida»gi Farmoni va Vazirlar Mahkamasining 1997 yil 21 fevraldagi Qarori «O‘zbeknavo» va «O‘zbekraqs» birlashmalarining moddiy texnik negizini mustahkamlashga yordam berdi.
O‘zbekiston hukumati xalqimizning milliy qo‘shiqchilikka bo‘lgan ijtimoiy ehtiyojini e’tiborga olib milliy ruhdagi, xalqning ko‘ngliga yaqin musiqa asarlarini yaratishga bo‘lgan qiziqishni doimo rag‘batlantirdi.
Istiqlolniig dastlabki kunlaridanoq musiqa san’ati bo‘yicha qator ko‘rik-tanlovlar o‘tkazila boshlandi. Xususan, 1992 yili Toshkent shahrida tanbur, sato, qo‘shnay, surnay va boshqa milliy soz ijrochilarining «Asrlarga tengdosh navolar» deb nomlangan respublika ko‘rik tanlovi, aprel oyida Toshkent viloyatida havaskor qo‘g‘irchoq teatrlari jamoalarining ko‘rik-tanlovi, shuningdek, mashhur san’atkorlar Jo‘raxon Sultonov, Saidjon Kalonov, Komiljon Jabborov, Nabijon Hasanov, Komiljon Otaniyozov, Faxriddin Sodiqov, Janak Shomuratovlarning asarlari ijrochilarining «Boqiy ovozlar» deb nomlangan ko‘rik-tanlovlari o‘tkazildi. Shu yili Xorazm viloyatida folklor jamoalarining, askiya, qiziqchi va masxarabozlarning Qo‘qonda o‘tkazilgan IX an’anaviy ko‘rik tanlovi, lapar, yalla ijrochilarining Toshkent shahrida o‘tkazilgan XI an’anaviy ko‘rik tanlovi milliy san’atimiz rivojiga katta hissa bo‘lib qo‘shildi.
Mamlakatimiz hukumati qo‘shiqchilik san’atidan mustaqillikning ma’naviy zaminlarini mustahkamlashda ham unumli foydalanishga e’tiborni kuchaytirdi. Shu maqsadda 1995 yil dekabrda «O‘zbekiston - Vatanim manim» mavzuidagi qo‘shiqlar ko‘rik-tanlovi e’lon qilindi. Tanlov natijasida yuzlab yangi qo‘shiqlar yaratildi, u xalq orasidan chiqqan ko‘plab iste’dodli san’atkorlarning paydo bo‘lishiga sabab bo‘ldi.
«O‘zbekiston - Vatanim manim» qo‘shiq ko‘rik-tanlovining 1996 yil mart oyida bo‘lib o‘tgan birinchi bosqichida 54 mingdan ortiq san’atkorlar ishtirok etdi, 10 mingdan ortiq yangi musiqiy asarlar yaratildi.
Bularning barchasini e’tiborga olib, 1996 yil avgustda «O‘zbekiston - Vatanim manim» qo‘shiq bayrami xaqida» maxsus farmon qabul qilindi. Farmonda fuqarolar qalbida muqaddas Vatan tuyg‘usini tarbiyalovchi yuksak badiiy saviyadagi musiqa asarlari va qo‘shiqlarning yaratilishiga keng imkoniyat yaratish maqsadida har yili avgust oyining uchinchi yakshanbasi «O‘zbekiston - Vatanim manim» qo‘shiq bayrami kuni, deb belgilab qo‘yildi. Ayni paytda, xalqimizning qo‘shiqchilik san’atiga bo‘lgan katta qiziqishini e’tiborga olib, Madaniyat ishlari vazirligi huzurida «O‘zbeknavo» gastrol-konsert birlashmasi tashkil etildi.
Natijada, mazkur ko‘rik-tanlov hozirda ommaviy tus oldi, unda nafaqat o‘zbek milliy, balki mamlakatimizda istiqomat qilayotgan boshqa barcha xalqlar vakillarining erkin ijod qilishi, o‘z san’atlarini namoyish etish imkoniyati yara¬tildi. Professional va xalq badiiy ijodiyoti asosida san’atning qo‘shiqchilik turiga teng e’tibor berilishi, ularning uyg‘un rivojlanishiga sharoit yaratilishi tufayli mazkur san’¬at turi yanada rivoj topmoqda.
Dunyoni kuy, qo‘shiqsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Aks holda, qalblarimizni mudhish bir sukunat ezib yuborgan bo‘lardi. Tabiatdagi hamma narsada xonish bor: qushlar chug‘uri, yomgirning shivalab yog‘ishi, barglarning shitirlashi... Musiqa esa butunlay boshqa bir dunyo. Unda yomg‘ir shiviri, suvning shovillashi ham kuy yordamida aks ettirilishi mumkin. Biz esa bu ohanglardan goho quvonamiz, goho xomush tortamiz.
Musiqaning kishi ruhiy xolatiga ta’siri beqiyos. Uni xuddi atirgul iforidan paydo bo‘lgan hisga qiyoslash mumkin. Zero, hid ham tovushsiz musiqadir, deya ta’riflagan edi Abu Nasr Forobiy. Shuningdek, musiqada davrning muhim chizgilari o‘z aksini topadi. Shu bois musiqa san’ati erishgan yutuqlarga qarab, malum bir davrda insoniyat qozongan muvaffaqiyatlar haqida tasavvurga ega bo‘lish mumkin.
Shuning uchun ham bugungi kunda insonga ruhiy madad berish, uni ma’naviy jihatdan tarbiyalash vositasi bo‘lgan musiqa sanati rivojiga yurtimizda katta ahamiyat berilmokda. San’at, ayniqsa, musiqa san’ati qalbga ma’naviy, estetik zavq beradi, yoshlarning ma’naviy, ruhiy ehtiyojini qondiradi.
Bu fikrni hurmatli prezidentimiz ham „Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch“ asarlarida ta’kidlab o‘tganlaridek: „Eng muhimi, bugungi kunda musiqa san’ati navqiron avlodimizning yuksak ma’naviyat ruhida kamol topishida boshqa san’at turlariga qaraganda qo‘proq va kuchliroq ta’sir ko‘rsatmoqda“[1].
San’at nafaqat madaniy hordiq beradi, balki kishilarni ruhlantirib, kuch-quvvat baxsh etib, orzu-maqsadlar sari yetaklaydi, agar yetuk bilim sohiblari tomonidan yaratilgan san’at asari o‘zining haddi a’losiga ko‘tarilsa. musiqa nafaqat kuylovchi hissiyot, balki kuylovchi g‘oyaga aylanadi.
Darhaqiqat Prezidentimiz ta’kidlab o‘tganlaridek, „Insonning ruhiy kamoloti haqida gapirar ekanmiz, albatta, bu maqsadga musiqa san’atisiz erishib bo‘lmaydi... Musiqa sadolari qaysi xalq yoki millat vakillari tomonidan ijro etilmasin, eng ezgu, yuksak va nozik insoniy kechinmalarni ifoda etadi“[2].
1998 yil 26 martda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. Karimovning «O‘zbekiston teatr san’atini rivojlantirish to‘g‘risida»gi Farmoni e’lon qilindi. Unga binoan, O‘zbekiston tomosha san’atining ko‘p asrlik an’analarini o‘rganish, boyitish va targ‘ib qilish, teatr san’atini har tomonlama rivojlantirish, uning moddiy bazasini yanada mustahkamlash, mamlakatimizda ma’naviy-ma’rifiy islohotlarni amalga oshirishda teatr arboblarining faol qatnashishini ta’minlash, respublika Madaniyat ishlari vazirligi teatr tashkilotlari negizida va teatr arboblari uyushmasida badiiy zamonaviy sahnabop asarlar yaratish maqsadida Madaniyat ishla¬ri vazirligi tizimida va teatr ijodiy xodimlari uyushmasi qoshida «O‘zbekteatr» ijodiy-ishlab chiqarish birlashmasi tashkil etildi.
Teatr san’atini rivojlantirish yo‘lida 1998 yil noyabr oyida o‘tkazilgan «Xumo» xalqaro yoshlar teatrlarining festivali alohida ahamiyat kasb etdi. Ushbu festivalda O‘zbekiston va Isroil davlatlarining eng yaxshi teatr jamoalari ishtirok etdilar. Mazkur festival doirasida 32 ta spektakl namoyish etildi, ularni 20 mingdan ortiq tomoshabin tomosha qildi.
Mustaqillik yillarida O‘zbekistonning xalqaro miqyosdagi madaniy aloqalari kengayib bordi. Milliy teatr san’atimiz sohasidagi ilg‘or yutuqlar chet ellarda namoyish qilib kelinmoqda.
Masalan, faqat 2005 yilda O‘zbek Milliy akademik drama teatri san’atkorlari Turkiya, Rossiya mamlakatlarida, O‘zbekiston Yoshlari teatri esa Sankt-Peterburg shahrida o‘tkazilgan Xalqaro festivallarda ishtirok etishdi.
O‘zbekistonda yetakchi teatrlardan biri bo‘lgan Muqimiy nomidagi o‘zbek davlat musiqiy teatri jamoasi Qohira shahrida (2005) o‘tkazilgan Xalqaro teatr san’ati festivalida “To‘da” spektakli bilan ishtirok etdi. Spektakl mavzusi hozirgi davrning eng dolzarb muammosi - yoshlar orasida giyohvandlikka ruju qo‘yish kabi mudhish xalokatli holatlarni sahnada san’atkorlar mahorat bilan namoyish qila olishdi. Jahonning 50 dan ortiq mamlakat teatr jamoalari orasidan o‘zbek teatr san’atining umidli yosh ijrochilari mahorati yuksak baholandi. “Eng dolzarb muammoni ko‘tarib chiqqanligi uchun” nomidagi mukofot bilan taqdirlandi.
Hozirgi sharoitda O‘zbekistonda faoliyat ko‘rsatayotgan 37 ta dramatik, musiqali drama va komediya, opera va balet, qo‘g‘irchoq teatrlari ana shunday vazifalarni bajardilar.
Ma’lumki, har bir san’at namunasi, jumladan, sahna asari uch jihati bilan muayyan ahamiyat kasb etadi. Bular badiiylik, tarbiyaviylik, ma’rifiylikdan iboratdir. Masalan, Fitratning „Abulfayzxon“, Cho‘lponning „Yorqinoy“, Hamzaning „Paranji sirlari“, Maqsud Shayxzodaning „Jalolildin Manguberdi“ pesalari tomoshabinga estetik zavq bag‘ishlashi, badiiy ta’sir kuchi bilan barobar, uning ma’naviy dunyosini boyitadi, fikrlash qobiliyatini tasavvur doirasini kengaytiradi.
Har bir tarixiy davrning millat hayotida, uning madaniyati va san’atida o‘ziga xos o‘rni va ahamiyati mavjud bo‘lib, umuman olganda, insoniyat ma’naviy taraqqiyoti yo‘nalishlarini ham aks ettiradi. Xuddi shuningdek, bugungi kunda iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy-axloqiy hayot jabhalarida muhim o‘zgarishlar sodir bo‘lmoqda. Bunday tub o‘zgarishlar mohiyatini tadqiq va tahlil etish muhim ahamiyat kasb etadi. Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganlaridek, „Ma’naviyat o‘z xalqining tarixini, uning madaniyati va vazifalarini chuqur bilish va tushunib yetishga suyangandagina qudratli kuchga aylanadi“.
Barcha san’at turlari ob’ektiv voqelikni o‘ziga xos yo‘llar bilan xilma-xil badiiy obrazlarda tasvirlaganidek, teatr san’ati ham uni o‘ziga xos badiiy obrazlar orqali kashf etadi. Uning eng muhim xususiyatlaridan biri - san’atning sintetik turiga mansubligi, binobarin, barcha san’at turlari (adabiyot san’at, haykaltaroshlik, raqs, musiqa, kino va boshqalar) sahna san’atida ishtirok etadi. Mana shu san’at turlarining ijodiy hamkorligi tufayli sahna san’ati dunyoga keladi. Barcha san’at turlarida bo‘lgani kabi sahna san’atida ham spektakl markazida insonning ichki kechinmalari, voqelikka munosabati, hayotdagi ruhiy, ma’naviy ehtiyojlari namoyon bo‘ladi. Spektaklning badiiy qimmati ham shu bilan belgilanadiki, uning asl mohiyat-mazmunida dramaturg, rejissyor, aktyor, rassom, bastakor va boshqa ijodkorlarning hamkorlikdagi hayotiy va ijodiy tajribasi, iste’dodi ayon ko‘rinadi.
Teatr san’atining o‘ziga xos, boshqa san’at turlarida uchramaydigan tomoni shundaki, tomoshabin sahnadagi ijodkorlar bilan muloqotda bo‘ladi, birga ijod qiladi. Go‘zallikka, ijobiy hodisaga erishadi, ezgulikni e’zozlaydi, salbiy hodisalarni qoralaydi, la’natlaydi. Bir so‘z bilan aytganda, teatr bilan tomoshabin o‘rtasida samimiy ijobiy jarayon mavjuddir. Bu o‘ziga xoslik tomoshabin estetik didini shakllanishida, kamol topishida katta rol o‘ynaydi. Bunday hodisa, ya’ni ijodiy muloqot yuksak saviyada ijro etilgan sahna asarlarida yuz beradi.
Teatr san’atida ob’ektivlik, birinchi navbatda, dramaturgiya materialini taqazo etsa-da, bu material butun boshli jamoa rejissyor, aktyor, bastakor, rassom va hokazolarning sub’ektiv idroki bilan to‘ldirilmaguncha san’at darajasiga chiqa olmaydi. Teatr asarining estetik jihatdan rang-barangligi ham, ma’lum ijtimoiy maqsad va ideal sari yunaltirilishi ham uning sintetik xususiyati bilan belgilanadi. Bu narsa ayni chog‘da san’atda ob’ektivlik va sub’ektivlik, his-tuyg‘u va tafakkur birligi, shakl va mazmunining bir-biriga mos kelishi, dunyoqarash mushtarakligi va teatr ijodkorlari individualligining yorqin ifodasidir.
Bu san’at turining o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri shundan iboratki, teatr sahnasida yashaydigan, sevadigan, azob tortadigan, quvonadigan odam bilan tomosha zalida ayni shunday yashayotgan, sevadigan, azob tortayotgan, quvonayotgan, nafratlanayotgan odam o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri bevosita aloqa, muloqat o‘rnatiladi. Boshqa san’at turlariga nisbatan teatrda badiiy ijod qonuniyatlaridan biri his-tuyg‘u va tafakkur birligi, faoliyati bevosita tomoshabin qarshisida va uning ishtirokida sodir bo‘ldi.
Ma’lumki, sahna asari uch jihati bilan muayyan ahamiyat kasb etadi: unda hamisha badiiylik, tarbiyaviylik, ma’rifiylik xususiyatlari mujassam bo‘ladi. Har bir haqiqiy sahna asari tomoshabinga estetik zavq bag‘ishlashi barobarida, uning ma’naviy dunyosini boyitadi, fikrlash qobiliyatini kuchaytiradi, tasavvur doirasini kengaytiradi. Bularning barini Arastu hakim „forig‘lanish“ (katarsis) iborasi bilan bog‘lagan edi. Garchi olim bu iborani faqat fojia (tragediya)ga nisbatan bergan bo‘lsa-da, uni barcha san’at asarlariga, xususan, sahna asarlariga nisbatan ham qo‘llash mumkin. Estetikada besh yuz xildan ko‘proq talqinga ega bo‘lgan forig‘lanish tushunchasini, umumiy tarzda, qo‘rquv, achinish, hadik va hamdardlik singari tuyg‘ular orqali ro‘yobga chiqadigan holat, ya’ni inson qalbining tozarishi deb izohlash qabul qilingan. Bunday forig‘lanish faqat fojeiy spektakllar orqali ro‘y bermaydi. Kadimgi xitoyliklar, xususan, buyuk mutafakkir Li Yuy kulgi ham forig‘lantirish xususiyatiga ega ekanligini aytib, inson kula turib o‘zidagi o‘tmish bilan xo‘shlashadi, yangilanadi, tozaradi va qalban yasharadi, deb ta’kidlaydi. Demak, ikki buyuk alloma bir-birini to‘ldirgan holda, teatrning forig‘lantirish jihatiga katta ahamiyat beradi. Darhaqiqat, teatr insonga xilma-xillik baxsh etadi, uni yumshatadi, g‘azab bilan bexosdan ko‘targan toshni yerga ohista qo‘ydirib, o‘ylashga, mushohada qilishga chorlaydi. Shuning uchun ham teatrni san’atning barcha turlari ichidagi eng ta’sirchan san’at turi deyilsa, xato bo‘lmaydi. Buning ustiga bir sahna asari har gal qo‘yilganida u aktyor iste’dodining tug‘yoni natijasida yangi spektakl tarzida namoyon bo‘ladi.
Teatr san’atining ta’sirchanligiga yana bir sabab shuki, u sintetik san’at turidir. Teatrdan badiiy adabiyot, tasviriy san’at, musiqa, raqs, qo‘shiqchilik, notiqlik singari san’at turlari yagona makonda - sahnada spektakl degan nom bilan tajassum topadi va birgalikda tengsiz tarbiya-viy vositaga aylanadi. Akterlik san’atida badiiy obraz yaratish masalasi ham mafkuraviy kurash jarayonida, umuman, san’at maydonida faqatgina nazariy ahamiyat kasb etibgina qolmay, balki amaliy ahamiyatga ham ega. Chunki shu mavzu doirasiga kiruvchi sahna obrazini yaratish dialektikasi, aktyorlik san’atining psixologiyasi, aktyorlik iste’dodining o‘ziga xos tabiati, ijodiy individualligining shakllanishi va takomillashuvi, aktyor ijodida dunyoqarashning o‘rni va roli kabi masalalar san’atshunoslik va estetikaning eng muhim muammolari hisoblanadi.
O‘zbekistondagi muhim tarixiy madaniy va badiiy ahamiyatga ega bo‘lgan muzeylarning to‘laqonli ishlashi uchun qator chora tadbirlar ko‘rildi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 23 dekabrdagi «Respublika muzeylarining faoliyatini yaxshilash choralari to‘g‘risida»gi Qarori, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 12 yanvardagi «Muzeylar faoliyatini tubdan yaxshilash va takomillashtirish to‘g‘risida»gi Farmoni 1999 yil 5 dekabrda esa «Muzeylar faoliyatini qo‘llab-quvvatlash masalalari to‘g‘risida»gi qarori qabul qilinishi bu masalalarga davlat tomonidan alohida e’tibor qaratilayotganligini ko‘rsatadi.
Prezidentning 1998 yil 12 yanvardagi Farmoni esa muzeylar ishida tub¬dan burilish yasadi. Unga binoan barcha turdagi muzeylar fao¬liyatini muvofiqlashtirish, qo‘llab-quvvatlash va ularga zarur ilmiy-uslubiy yordam ko‘rsatishni ta’minlash maqsadida Mada¬niyat ishlari vazirligi qoshida «O‘zbekmuzey» jamg‘armasi tashkil etildi, o‘zbek, ingliz, rus tillarida chop etiladigan ilmiy-amaliy, ma’naviy-ma’rifiy, rangli «Moziydan sado» jurnali ta’sis etildi1.
Respublikamiz mustaqilligining 15 yilligiga Boysunning so‘lim joylarining birida qad ko‘targan hunarmandchilik markazi va xalq amaliy san’at muzeyi xalq an’anaviy me’morchiligi andozasida ochildi. Bunday muzeylarning ochilishi bir tomondan davlatimizni an’anaviy qadriyatlarimizga, boy madaniy merosimizga katta e’tiboridan dalolat beradi, xalqning o‘z tarixi, madaniyati, san’atiga bo‘lgan hurmatini oshiradi. Eng asosiysi o‘sib kelayotgan yosh avlodni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga xizmat qiladi. Mo‘’jizalarga boy yurtimizning chekka tumanida barpo etilgan bu muzey ham o‘ziga xos tarbiya o‘chog‘i, o‘tmish bilan bugunni, bugun bilan kelajakni bog‘lab turuvchi muhim madaniy vositadir.
Abdulxoliq G‘ijduvoniy tavalludining 900 yilligi, Bahouddin Naqshbandning 685 yilligi munosabati bilan Bahouddin Naqshband me’moriy majmuasida joylashgan «Bahouddin Naqshband tarixiy muzeyi» qayta tashkil etildi. Bu moziygoh tasavvuf tarixiga bag‘ishlangan Respublikamizdagi yagona muzeydir. Ekspozisiya ilmiy xronologiyasi milodning VII asridan hozirga qadar bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi.
Respublikamizdagi eng yosh O‘zbekiston kino san’ati muzeyi 2005 yil 22 fevralida ochildi. Keyingi yillarda yig‘ila boshlagan kino tarixiga oid ashyolar muzey eksponatlaridan joy oldi. O‘zbekiston kino san’atida eksponatlar, fotosuratlar, ssenariylar, montaj varaqalari va boshqa hujjatlar to‘planib, 30 mingdan ortiq saqlash birligidan iborat katta xazinaga aylandi. Hozirgi kunda muzey jamg‘armasida O‘zbekiston kino san’ati tarixini muhrlagan 5000 dan ortiq surat va negativ, o‘tgan asrning 20-50 yillarida suratga olingan 48 badiiy film saqlanmoqda. Shulardan 5 tasi YuNESKO «Oltin jamg‘armasi» ro‘yxatiga kiritilgan. Ular orasida «Tohir va Zuhra», «Alisher Navoiy» kabi mashhur tasmalar mavjud. O‘zbekiston kino san’ati muzeyining tashkil etilishi xalqimiz madaniy taraqqiyoti yo‘lida qilingan muhim ishlardan biri bo‘lib koladi.
Mustaqillik yillarida Toshkent, Samarqand va Shahrisabzda buyuk Sohibqiron Amir Temur bobomizga, Farg‘ona va Quvada al-Farg‘oniy, Andijonda Zahiriddin Muhammad Bobur, Xorazmda Jaloliddin Manguberdi, Samarqand hamda Nukusda Mirzo Ulug‘bek, Termizda Alpomish, Navoiy shahrida hazrat Alisher Navoiy kabi buyuk ajdodlarimizga bag‘ishlab yodgorlik va majmualar barpo etildi. Ulug‘ allomalarimiz yashab o‘tgan joylarning hammasi muqaddas qadamjolarga aylantirilmoqda. 2006 yili Qarshi shahrining 2700 yilligi, Xorazm Ma’mun akademiyasi tashkil etilganligining 1000 yilligi tantanalari bo‘lib o‘tdi. 2007 yilda esa qadim Samarqandning 2750 yilligi hamda Marg‘ilon shahrining 2000 yilligi YuNESKO bilan hamkorlikda keng nishonlanadi.
Xalqimizning boy tarixi, madaniy merosi va yuksak qadriyatlarini mustaqil O‘zbekistonning madaniy qiyofasini ko‘rsatuvchi omil darajasiga ko‘tarish va bu bilan xalqimizni, ajdodlarimiz merosi va ularning mislsiz bunyodkorlik xizmatlarini muzey vositalari bilan namoyish etish orqali fuqarolarimizda istiqlolimizning qadrini yanada chuqur anglash tuyg‘ularini shakllantirish muzeylar faoliyatining bugungi kundagi asosiy vazifasi hisoblanadi.
O‘zbekiston mustaqillikni qo‘lga kiritgandan so‘ng hunarmandchilik rivojida yangi davr boshlandi, xalq hunarmandchiligi bozor qoidalarida qaytadan tiklandi. O‘zbekistonda mahalliy sanoat korxonalarining birinchilar qatori xususiylashtirilishi natijasida ular mayda davlat korxonalariga aylantirildi, yangi hunarmandchilik korxonalari ochildi. Hunarmandchilik nafaqat ichki bozorga balki eksportga ham ishlay boshladi. Hunarmandchilikning tashkiliy shakli ham o‘zgardi: kichik oilaviy korxona, yakka tartibdagi mehnat faoliyati shaklida rivojlana bordi. 1995yil 24-25 oktyabrda Toshkentda BMTning O‘zbekistondagi vakolatxonasi bilan amaliy hamkorlikda xalq ustalari va hunarmandlari 1- Respublika yarmarkasi o‘tkazildi. 1997 yilda Respublika xalq amaliy san’ati va hunarmandlari ustalarining “Usto” ijodiy ishlab chiqarish birlashmasi tashkil topdi. Respublika Prezidentining 1997 yil 31 martidagi “Xalq badiiy hunarmandchiligi va amaliy san’atini yanada rivojlantirishni davlat yo‘li bilan qo‘llab-quvvatlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni va boshqa tadbirlar O‘zbekistonda hunarmandchilikning tiklanishi va yanada rivojlanishida, uning unutilgan ba’zi turlarini qayta tiklashda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Hunarmandlar maxsus tashkilot – “Hunarmand” Respublika uyushmasiga birlashtirildi; hunarmandchilik sub’ektlari O‘zbekistonda tadbirkorlar va fermer xo‘jaliklarining har yili o‘tkaziladigan “Tashabbus” respublika ko‘rik-tanlovida ishtirok eta boshladilar. 1996-2005 yillar mobaynida 10 nafar hunarmand xalq hunarmandchiligida erishgan yutuqlari uchun “Tashabbus” tanlovining g‘olibi deb topildi.
Mustaqillik yillarida tarixiy obidalarni tiklash va ta’mirlash ishlariga katta e’tibor berilmoqda. Xususan, Buxorodagi tarixiy obidalarda tiklanish ishlari amalga oshirildi (Toqi Zargaron, Toqi Telpakfurushon, Toqi Sarrofon savdo rastalari, Sarrofon hammomi, Bozori Kord va boshqalar). Bundan tashqari, Somoniylar maqbarasi, Abdullaxon, Nodir Devonbegi madrasalari, Ark majmuasi O‘zbekiston ustalari, tajribali mutaxassislar me’morlar, pardoz ustalari jalb etilgan holda tiklandi.
Xivaning 2500 yilligiga bag‘ishlab shahardagi bir qator majmualarning to‘liq yoki qisman qayta tiklanishi amalga oshirildi (Muhammad Aminxon, Matniyoz Devonbegi madrasalari, Kalta Minor minorasi, Toshhovli saroyi, Pahlavon Mahmud memorial majmuasi, Musa to‘ra madrasasi, Nurullaboy saroyi, Juma masjid, Islomxo‘ja minorasi, Ark masjidi, Olloqulixon savdo rastasi va boshqalar). Ahmad al-Farg‘oniyning 1200 yilligiga bag‘ishlab Farg‘ona va Quva shaharlarida yodgorliklar o‘rnatildi.
Din. Barcha sobiq sho‘ro respublikalarida 1990 yilgacha RSFSR hukumatining 1929 yil qabul qilingan “Diniy uyushmalar to‘g‘risida”gi qarori amalda edi. Mustaqillik qo‘lga kiritilgach, O‘zbekistonda ob’ektiv ravishda diniy omil kuchaydi.
Masjid va madrasalar, Makka va Madinaga haj va umra qiluvchilar, erkin tarqalayotgan diniy adabiyotlar soni keskin ortdi. 1991 yilda O‘zbekiston huquqiy tajribasida birinchi bor “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida” qonun qabul qilindi. Qonunda diniy tashkilotlar faoliyatining yangi sharoitdagi huquqiy asoslari, davlat organlari bilan o‘zaro munosabatlari aniq belgilab berilgan.
Ushbu qonun har bir fuqaroga mustaqil, ixtiyoriy ravishda o‘zining dinga munosabatini ifoda etish imkonini beradi. Davlat uning organlari diniy tashkilotlar ichki faoliyatiga aralashmaydi, diniy marosimlarni cheklab qo‘ymaydi. Barcha diniy tashkilotlar va teng huquqqa egadirlar. Diniy tashkilotlar, o‘z navbatida, davlatning sekulyar (dunyoviy) xarakterini e’tirof etadi. Diniy tashkilotlar davlat va maktabdan ajratilgan bo‘lsa-da, jamiyatdan, uning ijtimoiy-madaniy va boshqa sohalaridan ajratilgan emas.
Mustaqil O‘zbekistonda davlat organlari va diniy tashkilotlar rahbarlari o‘rtasida o‘zaro hamjihatlik va xayrixohlik munosabatlari qaror topdi. 1992 yildan Ro‘za hayiti (Iyd al-Fitr) va Qurbon hayiti (Iyd al-Adho) bayramining birinchi kunlari dam olish kuni deb e’lon qilindi. Islom ta’limoti va falsafasini keng o‘rganish, o‘zbek xalqining diniy, tarixiy va madaniy merosini chuqur ilmiy tadqiq etish, yuqori malakali dinshunos, huquqshunos va iqtisodchilarni tayyorlash maqsadida Toshkent islom universiteti ochildi (1999). Universitet huzuridagi gimnaziya, litsey, bakalavriat, magistratura, aspirantura bosqichlarida 1,5 mingga yaqin yoshlar tahsil oladi (2005). Universitet qoshida tadqiqot markazi tashkil etilgan. Markaz respublikada islom tarixi va islomshunoslik bo‘yicha olib borilayotgan tadqiqotlarni muvofiqlashtiradi va zarur ilmiy uslubiy tavsiyalar ishlab chiqadi.
2006 yil 1 yanvar holatiga ko‘ra, respublikada 2186 ta diniy tashkilot, jumladan, 1987 ta masjid rasmiy ro‘yxatdan o‘tgan. Imomlarning 484 nafari (24,4%) oliy, 1194 nafari (60,1%) o‘rta maxsus diniy ma’lumotga ega. Respublikada Toshkent islom instituti (Islom ma’hadi), o‘rta maxsus islom bilim yurtlari hamda pravoslav va protestant seminariyalar mavjud. Barcha dindorlar O‘zbekistonda va xorijda nashr qilingan diniy adabiyotlardan erkin foydalanmoqdalar. Alouddin Mansur tomonidan Qur’onning o‘zbek tilidagi dastlabki izohli tarjimasi “Sharq yulduzi” jurnalining 1990-92 yilgi sonlarida e’lon qilindi, so‘ng “Cho‘lpon” nashriyotida jamlanib kitob holida nashr etildi. 2001 va 2004 yillarda Toshkent islom universiteti nashriyoti Abdulaziz Mansurning «Qur’oni Karim ma’nolarning tarjimasi va tafsiri»ni chop etdi.