Termiz davlat universiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti iqtisodiyot kafedrasi

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

47 
 
 
 
 
5-MAVZU: BOZORDAGI MUVAFFAQIYATSIZLIKLAR VA 
SAMARADORLIK 
Reja: 
1.
Bozor muvaffaqiyatsizliklari, tashqi ta‘sirlar va jamoat mollari. 
2.
Samaradorlikning iqtisodiy va ijtimoiy tushunchasi, korxona ishlab chiqarish 
faoliyatida mohiyati va ahamiyati. 
3.
Ishlab chiqarish samaradorligi va uning ko‘rsatkichlari. 
1. Bozor muvaffaqiyatsizliklari, tashqi ta‘sirlar va jamoat mollari. 
Bozor muvaffaqiyatsizligi -
bu erkin bozorlar resurslarni samarali 
taqsimlay olmaydigan holat. Bozordagi muvaffaqiyatsizliklar ko'pincha jamoat 
mollari, vaqtga 
to'g'ri 
kelmaydigan 
imtiyozlar, axborot 
nosimmetrikliklari, raqobatbardosh 
bo'lmagan 
bozorlar, asosiy 
agentlar 
muammolari yoki tashqi 
ta'sirlar 
bilan 
bog'liq. 
Iqtisodchilar, 
ayniqsa mikroiqtisodchilar, ko'pincha bozordagi muvaffaqiyatsizlik sabablari va 
mumkin bo'lgan tuzatish vositalari bilan shug'ullanishadi. Bunday tahlil ko'plab 
turdagi davlat siyosati qarorlari va tadqiqotlarida muhim rol o'ynaydi.
Bozor iqtisodiyotini boshqarishda davlat doimo aralashib, 
davlat byudjeti
, 
soliqqa tortish
, 
veksellarni tuzish
va 
monopoliyaga qarshi siyosat
yordamida 
bozorni tartibga soladi. Davlat tomonidan tartibga solish bozor mexanizmini 
to'ldiradi va to'g'rilaydi. Bozor muvaffaqiyatsizligi nazariyasiga asoslanib, 
hukumatning asosiy iqtisodiy roli
bozor o'z resurslarini samarali ravishda 
taqsimlay olmaydigan joyga aralashishdan iborat. Bozor muvaffaqiyatsizlikka 
uchragan taqdirda, davlat bozor mexanizmini muvozanatlashtirmaguncha davlat 
yagona ishlab chiqaruvchi sifatida harakat qiladi.
Bozorning ishlamay qolishi yoki uni "bozor fiyasko" deb ham atashadi, bu 
bozor iqtisodiy tanlov jarayonlarini samarali foydalanishni ta'minlaydigan tarzda 
muvofiqlashtira olmaydigan holat. Bozor mexanizmi jamiyat resurslarini maqbul 
taqsimlanishiga olib kelmaydigan holat bozor muvaffaqiyatsizligi yoki 
fiyasko
deb 
ataladi. Odatda bozorning "muvaffaqiyatsizliklari"ni ko'rsatadigan samarasiz 
vaziyatlarning to'rt turi mavjud: 
1. monopoliya; 
2. nomukammal (assimetrik) ma'lumot; 
3. tashqi ta‘sirlar; 
4. jamoat mollari. 

---

48 
Ushbu holatlarning barchasida davlat yordamga keladi.