Termiz davlat universiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti iqtisodiyot kafedrasi

3. Ochiq bozordagi operatsiyalar va hisob stavkasi. 
Ochiq bozordagi operatsiyalar –
Markaziy bank tomonidan davlat 
obligatsiyalarini (qimmatli qog‘ozlarni) tijorat banklari va aholidan sotib olish va 
ularga sotish bo‘yicha operatsiyalardir. Markaziy bank tijorat banklaridan yoki 
aholidan bu qimmatli qog‘ozlarni sotib olar ekan, tijorat banklari zahiralarini sotib 
olingan obligatsiyalar miqdori hajmida ko‘paytiradi. Bu zahiralar pul bazasiga 
kiradi, ya‘ni yuqori quvvatli pullar bo‘lganligi uchun pul taklifi multiplikativ 
ko‘payadi. Markaziy bank tijorat banklari va aholiga obligitsiyalarni sotish bilan 
zahiralarni hamda tijorat banklarining kredit berish qobiliyatini kengaytiradi. Bu 
holda pul taklifi qisqaradi. 
Hozirda hamma mamlakatlarda pul miqdorini tartibga solishda ochiq 
bozordagi operatsiyalarni, ya‘ni davlat qimmatli qog‘ozlarini taklif qilish usulidan 
keng foydalanilmoqda. Ushbu operatsiyalarni Markaziy bank asosan nufuzi katta 
banklar guruhi bilan birgalikda amalga oshiradi.
Pul bozorida muomalada pul miqdori ortiqchaligi mavjud deb faraz qilamiz. 
Tabiiyki, Markaziy bank ortiqcha pul massasini kamaytirishga harakat qiladi. 
Buning uchun, o‘zida mavjud bo‘lgan o‘zining qimmatli qog‘ozlarini u ochiq 
bozorda aholi va banklarga taklif etadi, ular esa uni xarid qila boshlaydilar. Davlat 
qimmatli qog‘ozlarini (sotish yoki xarid qilish yo‘li bilan) taklifi oshib borgan sari, 
unga bo‘lgan baho pasayadi, o‘z navbatida, unga bo‘lgan foiz (ya‘ni, qimmatli 
qog‘ozlarni sotib olganlarga foiz shaklida to‘lanadigan haq) oshadi, bu esa unga 
bo‘lgan talabni oshiradi. Banklar va aholi qimmatli qog‘ozlarni ko‘proq xarid qila 
boshlaydi, pirovard natijada banklarning zahiralari qisqaradi, o‘z navbatida, bu hol 
pul taklifining bank mul‘tiplikatoriga teng nisbatda qisqarishiga, shuningdek, bank 
zahirasi va pul taklifining ortishiga olib keladi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy 

---

108 
Banki ham pul kredit siyosatini yuritishda bu vositaning rolini keskin oshirishni 
maqsad qilib olgan. 
Pul-kredit siyosatini amalga oshirishning muhim vositalardan biri – bu, hisob 
stavkasi siyosatidir. Hisob stavkasi yoki qayta moliyalash stavkasi deb Markaziy 
bank tomonidan tijorat banklariga beriladigan ssudaning foiz stavkasi tushuniladi. 
Bu ssudalarni tijorat banklari ayrim ko‘zda tutilmagan zarurat tug‘ilganda va 
moliyaviy ahvoli mustahkam bo‘lgan hollardagina oladilar. Hisob stavkasining 
pasayishi bilan tijorat banklarida Markaziy bankdan qo‘shimcha zahiralarni olish 
imkoniyatlari kengayadi. O‘z navbatida, bu tijorat banklarining zahiralardan yangi 
kreditlar berish bilan pul taklifini ko‘paytiradi. YAna shunday hollar mavjudki, 
Markaziy bank hisob stavkasini ko‘tara borib, tijorat banklari tomonidan 
qo‘shimcha zahiralarni olish yo‘lidagi to‘siqlarni biroz ko‘targanday bo‘ladi va 
kreditlar berish bo‘yicha ularning faoliyatini pasaytiradi, shu yo‘l bilan pul taklifini 
cheklaydi. Agar ushbu stavka past bo‘lsa, unda tijorat banklari ko‘proq kredit 
olishga harakat qiladilar. Natijada banklarning ortiqcha zahiralari ortib boradi va 
muomaladagi pul massasi miqdorining oshib borishiga olib keladi. Agarda hisob 
stavkasi miqdori yuqori bo‘lsa, unda banklar kamroq kredit olishga, olganlarini esa 
qaytarib berishga harakat qiladilar, pirovard natijada ortiqcha bank zahiralari 
qisqaradi, muomaladagi pul miqdori kamayadi. 
Bu ko‘rsatkichlar darajasi turli mamlakatlarda iqtisodiy vaziyatga qarab 
turlicha maqsadda bo‘ladi. Masalan iqtisodiyotda turg‘unlik elementlari ko‘ringach 
investitsiyalarni qo‘llab quvvatlash va umuman iqtisodiy faollikni oshirish uchun 
AQSH Federal zahira tizimi hisob stavkasini 2002 yilda bir foizgacha qisqartirdi. 
O‘zbekiston Respublikasida qayta mmoliyalashtirish stavkasi 2001 yilda o‘rtacha 
26,8 %, 2003 yilda o‘rtacha 27,1 %, 2004 yilda o‘rtacha 18,8 foizni tashkil etgan 
bo‘lsa 2004 yilning dekabr oyidan 16 foizgacha tushirildi(12.1-jadval). 
Amaliyotda, davlatlar hisob stavkasi siyosatini ochiq bozordagi operatsiyalar 
siyosati bilan muvofiqlashtirilgan holda olib borishga harakat qiladilar. 
2006 yil 15 iyuldan boshlab qayta moliyalash stavkasi 14 % etib belgilandi. 
2015 yildan qayta moliyalash stavkasi 9 %ga tushirilib 2017 yil sentyabrdan yana 
14% etib belgilandi. 
Pul-kredit siyosati asosida iqtisodiyotga pul-kredit siyosatining ta‘sir etishi 
jarayonlarini o‘rganuvchi pul nazariyasi yotadi. Ushbu nazariyaga ikki xil 
yondashuvchi iqtisodchilar o‘rtasida ko‘p yillardan beri tortishuvlar bo‘lib 
kelmoqda. Bularga neokeynschilar nazariyasi va zamonoviy pul miqdori nazariyasi 
tarafdorlarini kiritamiz. Har ikki nazariya tarafdorlari ham pul taklifining nominal 
YAIM ga ta‘sirini inkor etmaydilar, ammo bu ta‘sirning ahamiyatiga har xil baho 
beradilar. Keynschilar fikricha, monetar siyosat yuritishda foiz stavkasi darajasiga 
asoslanishi, monetaristlar fikricha esa, pul taklifining darajasiga asoslanishi lozim. 

---

109 
Keynschilar bozor iqtisodiyotini tartibga solishda davlat aralashuvi shart deb 
hisoblashadi, monetaristlar esa uni ortiqcha deb hisoblaydilar. 
Keynschilar pul taklifining YAMIga ta‘sirini quyidagi ketma-ketlikda amalga 
oshadi deb hisoblashadi:
a.
pul taklifining o‘zgarishi foiz stavkasining o‘zgarishiga olib keladi; 
b.
foiz stavkasining o‘zgarishi o‘z navbatida, investitsiyalarga bo‘lgan talabning 
o‘zgartiradi; 
c.
investitsiyalarga talab o‘zgarishi yalpi talab (yalpi xarajatlarning o‘zgarishiga 
olib keladi; 
d.
yalpi talabning o‘zgarishi ishlab chiqarish hajmiga (YAIMga) ta‘sir etadi.
Monetaristlar esa pul miqdorining o‘zgarishi bilan YAMM o‘zgarishi o‘rtasida 
yaqinroq aloqa mavjud; ya‘ni, pul miqdorining o‘zgarishi bevosita YAMM 
o‘zgarishiga olib keladi deb hisoblashadi. Buni ular pulning miqdoriy nazariyasi 
tenglamasi bilan izohlaydilar.
 
Ayni paytda monetaristlar pulning aylanish tezligini barqaror deb 
hisoblaydilar, keynschilar esa, aksincha, beqaror deydilar. 
Hozirda mavjud bo‘lgan monetaristik siyosatning modellari bu ikki 
yondashuvni sintez qilgan, ya‘ni, bu yondashuvlarning ijobiy jihatlarini qo‘shib, 
o‘zida aks ettiradi. Pul kredit siyosatining uzoq muddatli maqsadlariga erishish 
uchun monetaristik yondashuv ko‘proq ishlatiladi. SHu bilan birga qisqa muddatli 
davrlarda esa davlat foiz stavkasiga ta‘sir etish usulidan voz kechmaydi. . 
Markaziy Bank bir vaqtning o‘zida ham pul massasini, ham foiz stavkasini 
o‘zgartirmasdan ushlab turaolmaydi. Pulga talab o‘sgan holatlarda maqsad foiz 
stavkasining barqarorligini ta‘minlash bo‘lsa Markaziy Bank pul taklifini 
oshirishga majbur bo‘ladi. Bu tadbir yumshoq pul kredit siyosati deb yuritiladi. Pul 
massasining ko‘payib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun pul taklifini cheklash 
siyosatini qo‘llash foiz stavkasining ko‘tarilishiga olib keladi va bu siyosat qattiq 
pul kredit siyosati deb yuritiladi. 
Agar pulga talab inflyatsiya tasirida ko‘paysa qattiq pul kredit siyosatini 
qo‘llash maqsadga muvofiq bo‘ladi. Maboda pulga talab ishlab chiqarish va 
daromadlarning o‘sishi oqibatida oshsa yumshoq pul kredit siyosatini qo‘llash 
o‘rinlidir.
 
Pul kredit siyosatinig ishlab chiqarish hajmiga ta‘siri birinchi paragrafda 
ta‘kidlanganidek pul taklifi o‘zgarishining foiz stavkasi darajasiga, foiz stavkasi 
o‘zgarishining esa investitsiya xarajatlari hajmiga (bu bilan yalpi xarajatlar 
hajmiga ham) va yalpi xarajatlar o‘zgarishining ishlab chiqarish ya‘ni yalpi taklif 
hajmiga ta‘siri ko‘rinishida bosqichma - bosqich ro‘y beradi. Foiz stavkasining pul 
taklifi o‘zgarishiga tasirchanligi, yoki investitsiya xarajatlarining foiz stavkasi 
o‘zgarishiga tasirchanligi past bo‘lishi pul kredit siyosatini amalga oshirishda 
muammolarni keltirib chiqaradi.

---

110 
Pul-kredit siyosati fiskal va savdo siyosatlari bilan chambarchas bog‘liq. 
Agarda Markaziy bank qayd qilingan valyuta kursini saqlab turishni maqsad qilib 
qo‘ysa mustaqil (ichki) pul siyosatini olib borish mumkin bo‘lmay qoladi. CHunki 
almashinuv kursini ta‘minlab turish uchun valyuta zahiralarini ko‘paytirib yoki 
kamaytirib turish iqtisodiyotda pul hajmiga bevosita ta‘sir ko‘rsatadi. Pul-kredit va 
fiskal siyosatlarni muvofiqlashtirish bilan bog‘liq qiyinchiliklar ham mavjud. 
Agarda hukumat iqtisodiyotni davlat xarajatlarini oshirish orqali qo‘llab-
quvvatlashni amalga oshirmoqchi bo‘lsa, uning muvaffaqiyatli amalga oshishi 
ko‘proq pul-kredit siyosatining xarakteriga bog‘liq. CHunki, bu mo‘ljallanayotgan 
xarajatlar qimmatli qog‘ozlar (ya‘ni, obligatsiyalar)ni chiqarish evaziga amalga 
oshsa, pulga bo‘lgan talab oshadi va natijada esa foiz stavkalari ko‘tariladi. Bu esa 
investitsiya xarajatlarining kamayishiga olib keladi. Yoki Markaziy bank 
hukumatning yuqoridagi siyosatini qo‘llab-quvvatlash uchun pul taklifini ma‘lum 
miqdorda ko‘paytirsa, pul qadrsizlanishi mumkin. 
Umuman, barqaror pul-kredit siyosati hukumat tomonidan olib boriladigan 
fiskal siyosatga hamma vaqt ham mos kelavermaydi.