Termiz davlat universiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti

1-Bosqich. Moliyaviy inqirozning boshlanishi.
19.1-rasm





2 -bosqich. Bank inqirozlari
Iqtisodiy faoliyatdagi tushishi

Bank sohasidagi inqirozi

Salbiy tanlash va axloqiy xavf muammolari yomonlashishi va kredit

Rivojlangan mamlakatlardagi moliyaviy inqiroz voqealarining ketmaketligi.
1-Bosqich. Moliyaviy inqirozning boshlanishi.(19.1-chizma)


Aksiya va ko‘chmas mulklarga o‘xshagan aktivlarning narxlari investorlarning psixologiyasi orqali ularning asosiy iqtisodiy qiymatidan ancha yuqori darajada boshqarilishi mumkin, ya‘ni ularning qiymati aktivlarning kelajak daromad oqimidagi real kutilmalarga asoslanadi. Aktiv narxlarining asosiy iqtisodiy qiymatidan ko‘ra oshib ketishi aktiv narx pufagi deb ataladi. Aktiv narxlarining pufagiga misol qilib, 1990-yillarning oxiridagi texnologiyalar bozoridagi pufakni va biz muhokama qiladigan so‘nggi yillardagi uy narxlaridagi pufaklarni aytishimiz mumkin. Aktiv narxlaridagi pufaklari ko‘p hollarda kreditdagi ko‘tarishlar orqali ham aniqlanadi, bunda kreditdagi sezilarli ko‘payish aktivlarni sotib olishni moliyalashtirish uchun ishlatiliadi va ularning narxini oshiradi.
Pufak yorilganda va aktivlarning narxi asosiy iqtisodiy muammolarga o‘zgartirilsa, aksiya va ko‘chmas mulkning narxlari tushadi, kompaniya o‘ziningxususiy kapitalidagi(ularning aktivlari va majburiyatlari o‘rtasidagi farqni) pasayishni ko‘radi va ular qo‘ygan garovning garov qiymati tushadi. Endilikda bu kompaniyalar kamroq xavf ostidadir, chunki ular o‘yinda kamroq qatnashadilar va ular ko‘proq riskli sarmoyalar kiritishga moyildir chunki ular yo‘qotishga moyil. Buning natijasida moliyaviy institutlar qarz oluvchiga qarz berish standartlarini va kredit shartnomalarining talabini oshiradi.
Aktiv narxlarining tushishi shuningdek, moliyaviy institutlar aktivlari qiymatining pasayishiga, o‘z mablag‘larining kamayishiga va balansidagi buzilishlarga ta‘sir ko‘rsatadi.
Noaniqlikdagi o‘sish. AQSHdagi moliyaviy inqiroz asosan yuqori noaniqlik paytida, masalan turg‘unlik boshlanishi, fond bozorlaridagi buzg‘unlik yoki asosiy moliyaviy institutlarning muvaffaqiyatsizligi bilan boshlanadi. Inqiroz 1857- yilda Ohio sug‘urta companiyasi va Ishonch companiyalarining, 1873-yili Jay Cooke kompaniyasi, 1884yili Grant Ward, 1907-yili Knickerbocker Ishonch kompaniyasi, 1930-yili AQSH banki va 2008-yili Bear Stearns, Lehman Brothers va AIG kompaniyalarining muvaffaqiyatsizligidan keyin boshlandi. Ushbu ma‘lumotlardan kelib chiqib, inqiroz yuqori noaniqlik sharoitida vujudga keladi, moliyaviy muammolarni oshiradi va qarz berish va iqtisodiy faoliyatni kamaytiradi.
Balansning yomonlashish va qattiq ish sharoitlari ba‘zi bir moliyaviy institutlarni balanslari salbiy bo‘ladigan nochor holatga olib borishi mumkin. Depositor va kreditorlarga to‘lash qobiliyati bo‘lmaganligidan ba‘zi bir banklar biznesdan chiqib ketadi. Agar omillar jiddiy bo‘lsa, ular bir nechta banklar birdaniga tizimdan chiqib ketadigan bank vahimasiga olib kelishi mumkin. Salbiy manbayi assimmetrik ma‘lumot hisoblanadi. Vahima holatida omonatchilar o‘z omonatining xavfsizligidan qo‘rqishadi va bank kredit portfelining sifatini bilgan holda o‘z omonatlarini bank muvaffaqiyatsizlikka uchraguniga qadar qaytarib olishga harakat qiladilar.
Oxir oqibatda davlat va xususiy korxonalar to‘lovga qobilyati bo‘lmagan firmalarni sotib yuborishdi yoki yopib yuborishdi. Moliya bozorida noqaniqlik kamaydi, fond bozori qayta tiklandi va natijada balans yaxshilandi. Moliyaviy yemirilish kamayib, natijada moliyaviy inqiroz ham pasaydi. Yaxshi amal qilayotgan moliya bozorlari yana sahnaga chiqdi.
Agar iqtisodiyotdagi pasayish narxlarning keskin tushib ketishiga ta‘sir ko‘rsatsa, tiklanish jarayonida qisqa muddatli uzilish bo‘ladi. Inflyatisya darajasi o‘rtacha bo‘lgan ko‘pchilik rivojlangan mamlakatlarda qat‘iy belgilangan foizli ko‘p uzoq muddatli shartnomalar 10 yil yoki undan yuqori bo‘lgan muddatlarga berilgan. Uzoq muddatli shartnomalarda qat‘iy belgilangan foiz stavkalari nominal qiymatda bo‘lishiga qaramasdan, narxlarning to‘satdan tushib ketishi qarz oluvchi firmalarning majburiyatini oshiradi. Lekin qarzning real qiymatiga ta‘sir ko‘rsatmaydi. Demak, shunday qilib qarz oluvchi firmaning aktiv va majburiyatlari real qiymatda tushib ketadi.
Sof qiymatdagi pasayishlar qanday yuzaga kelganini aniqroq tushunish uchun quyidagi holatga e‘tibor qarataylik. Firma 2013-yilda $100 million aktivga va $90 million uzoq muddatli majburiyatga ega. Demak, firma $10 million sof qiymatga ega bo‘ladi ya‘ni firma aktivlari va majburiyatlari o‘rtasidagi farq. Agar 2014yilda narxlarda 10% tushish kuzatilsa, 2013-yilda majburiyatlaning real qiymati $99 million ga oshib ketadi. Lekin aktivlar miqdoriga ta‘sir ko‘rsatmaydi. Oxir oqibatda, 2013-yilda real sof qiymat $10 milliondan $1 million ga tushib ketadi($100 million $99 million).
Narxlar darajasidagi kutilmagan pasayish, qarz oluvchi firmalar aktivlarining real sof qiymati tushib ketishi va kreditning riski yuqori bo‘lishi kabi muammolarni keltirib chiqaradi. Amerika tarixidagi iqtisodiyot o‘sish darajasining pasayishi va kreditlash sohasidagi yuqori darajadagi inqiroz Buyuk turg‘unlik davri hisoblanadi.