The Peculiarity of Man”, Toruń 2014, nr 19, s. 15-42 ontologia czasu I przestrzeni w definicjach słownikowych I encyklopedycznych: analiza konceptualna

Ontology of time and space in dictionary and encyclopedy definitions: a conceptual analysis

The paper presents a conceptual analysis of the texts of encyclopedic and dictionary definitions of time and space. The author comes to a conclusion that none of the definitions analyzed in the paper is internally consistent and shows the ontological essence of studied objects. The common feature of all definitions is a close relation of time to the notion of processuality and a close relation of space to the motion of substantiality along with a strong connection of both objects of analysis to the circumstances of human activity linked to sensory experience. The author has all grounds to propose a distinction for the two pairs of terms – the apperceptive categories of time and space (as a function of formation of sensory experience) and the notion of temporality and location (as a function of formation of the cognitive image of the world, a function of conceptualization of experience).

Keywords: time, space, ontology, conceptual analysis, experience, definition 

1 Uniwersalny Słownik Języka Polskiego, pod redakcją St. Dubisza, PWN, Warszawa 2003, tt.1-4.

2 USJP, t.1, s.508-509.

3 USJP, t. 3, s. 736-737.

4 USJP, t.1, s. 445.

5 USJP, t.2, s. 703.

6 USJP, t.3, s. 382-383.

7 USJP, t.2, s. 1236.

8 Ciągłość – ‘łączność, nieprzerywający się związek jakichś faktów, procesów, działań, rzeczy, brak przerwy między nimi’ (USJP, t.1, s. 453), a łączność to ‘wspólnota, jedność, związek, bliskość, kontakt z kimś lub z czymś’ (USJP, t.2, s. 501). Idąc dalej, dotrzemy do pojęć stosunek, i relacja. Dalej definicje tworzą błędne koło. Jeśli zwrócić się do pojęcia ciągłości nieprzerywanej jako braku przerw (nieprzerwany to ‘trwający, istniejący stale, bez przerw; nieustanny, ustawiczny’; USJP, t.2, s. 954), a przerwa to ‘czas, okres, w którym jakaś czynność lub jakieś zjawisko chwilowo nie zachodzi, nie odbywa się, odstęp czasowy między czymś a czymś, pauza’ (USJP, t.3, s. 724.), co nas z powrotem odsyła do czasu lub jego składowych. Ponadto brak czynności w tym odstępie czasowym nie zachodzi chwilowo, czyli zrozumienie czasu jako nieprzerwanego ciągu chwil wymaga rozumienia ciągłości jako łączności w czasie, a nieprzerwanego charakteru tej ciągłości jako braku pewnych części tegoż czasu, w ramach których nie jest wykonywana jakaś czynność. Pomijam tutaj wątek konieczności istnienia tego, kto powinien rozparcelować czynność na części, połączyć je z czasem i rozparcelować poprzez nie czas na taki, gdy czynność jest wykonywana, i taki, gdy nie jest.

9 USJP, t.1, s. 452.

10 Następować (po sobie) – ‘pojawiać się w kolejnym porządku, odbywać się, wydarzać się itp. po czymś innym’ (USJP, t.2, s. 848), porządek to albo ‘regularny układ, rozkład, rozstawienie, plan czegoś’ albo ‘następowanie czegoś po sobie według ustalonej kolejności, hierarchii lub zasady; także: następstwo, układ czegoś; kolej, kolejność, ciąg, szyk’ (USJP, t.3, s. 402-403), a kolejny – ‘występujący w porządku następczym, jeden po drugim; następny’ (USJP, t.2, s. 158), z kolei następny to ‘następujący po innym w kolejności czasowej lub przestrzennej; kolejny’ (USJP, t.2, s. 848). Zatem definicja znów zatacza błędne koło nie tylko na poziomie następować – kolejność – porządek, lecz także na poziomie ciąg – następować po sobie.

11 USJP, t.1, s. 453.

12 USJP, t.3, s. 1368.

13 USJP, t.2, s. 979.

14 Granica – ‘linia zamykająca lub oddzielająca pewien określony obszar’ (USJP, t.1, s. 1070), zaś linia to ‘granica między dwoma różnymi obszarami’ (USJP, t.2, s. 445), czyli granica, która miała być cechą obszaru sama jest określana przez pojęcie obszaru, linia zaś i granica tworzą koło definicyjne). Podkreślić należy także, że zdefiniowanie granicy przez linię jest wyraźnym wprowadzeniem czynnika ludzkiego, gdyż linia to pojęcie semiotyczne (jako znak graficzny) i geometryczne (jako zbiór punktów czy kontinuum na płaszczyźnie). Subiektywizmu dodają również znaczniki semantyczne „pewien”, „określony”, „dwoma” i „różnymi”, ponieważ wszystkie one zakładają intelektualny wysiłek ukierunkowany na ustalanie, określanie, liczenie czy zróżnicowanie.

15 USJP, t.2, s. 1090.

16 USJP, t.3, s. .984

17 USJP, t.2, s. .635

18 USJP, t.3, s. .462

19 USJP, t.4, s. 54.

20 USJP, t.4, s. 539.

21 USJP, t.4, s. 488.

22 Poza tym, że jest to ta sama przestrzeń wypełniona lub nie „czymś” lub „kimś”, definicja zawiera jeszcze interesujący znacznik procesualnej kwalifikacji tego, co owe byty substancjalne w definiowanym „miejscu” czynią – mieszczą się. Chyba nie trzeba tłumaczyć, że mamy sprawę z tautologią. Nic nowego nie wniosą również występujące w drugiej definicji słowa strona, środek, dookoła, naokoło, wokoło, ponieważ w ich określeniach zawierają się te same miejsce, przestrzeń, powierzchnia, albo zupełnie semiotyczno-geometryczne punkt, centrum, krawędź.

23 To samo, zresztą, się dzieje z jego definiensami.

24 Nieskończony, to taki, który nie ma końca, koniec zaś w USJP określa się jako ‘skrajna część czegoś, punkt, linia, płaszczyzna kończące coś, wyznaczające granice’.

25 Czas, w: Popularna Encyklopedia Powszechna, Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media, Warszawa 2001, t.3, s. 260-261,

26 Czas, w: Wikipedia, wolna encyklopedia, http://pl.wikipedia.org/wiki/Czas [6.05.2014].

27 Termin ten w PEPie nie został wyjaśniony.

28 Zdarzenie, w: Popularna Encyklopedia Powszechna, Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media, Warszawa 2004, t.12, s. 482.

29 Czasoprzestrzeń, w: Popularna Encyklopedia Powszechna, Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media, Warszawa 2001, t.3, s. 262.

30 Skalar (fizyka), w: Wikipedia, wolna encyklopedia, http://pl.wikipedia.org/wiki/Skalar_(fizyka) [11.05.2014].

31 Wielkość fizyczna, w: Wikipedia, wolna encyklopedia, http://pl.wikipedia.org/wiki/ Wielkość_fizyczna [11.05.2014].

32 Właściwość fizyczna, w: Wikipedia, wolna encyklopedia, http://pl.wikipedia.org/wiki/Właściwość_fizyczna [11.05.2014].

33 Substancja (fizyka), w: Wikipedia, wolna encyklopedia, http://pl.wikipedia.org/wiki/Substancja_(fizyka) [11.05.2014].

34 Cecha (filozofia), w: Wikipedia, wolna encyklopedia, http://pl.wikipedia.org/wiki/Cecha_(filozofia) [11.05.2014].

35 Niestety Wikipedia nie wyjaśnia, czym jest odstęp między zjawiskami.

36 Zdarzenie czasoprzestrzenne, w: Wikipedia, wolna encyklopedia, http://pl.wikipedia.org/wiki/Zdarzenie_czasoprzestrzenne [11.05.2014].

37 Czasoprzestrzeń, Wikipedia, wolna encyklopedia, http://pl.wikipedia.org/wiki/Czasoprzestrzeń [11.05.2014].

38 Przestrzeń, w: Popularna Encyklopedia Powszechna, Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media, Warszawa 2002, t.9, s. 431.

39 Przestrzeń (matematyka), w: Wikipedia, wolna encyklopedia, http://pl.wikipedia.org/wiki/Przestrzeń_(matematyka) [8.05.2014].

40 Przestrzeń (fizyka), w: Wikipedia, wolna encyklopedia, http://pl.wikipedia.org/wiki/Przestrzeń_(fizyka) [6.05.2014].

41 USJP, t. 2, s. 1339.

42 USJP, t. 2, s. 1205.

43 USJP, t. 3, s. 1342.

44 USJP, t. 3, s. 1417.

45 USJP, t. 1, s. 297.

46 Zjawisko fizyczne, w: Wikipedia, wolna encyklopedia, http://pl.wikipedia.org/wiki/Zjawisko_fizyczne [6.05.2014].

47 Przemiana fizyczna, w: Wikipedia, wolna encyklopedia, http://pl.wikipedia.org/wiki/Przemiana_fizyczna [6.05.2014].

48 Proces, w: Wikipedia, wolna encyklopedia, http://pl.wikipedia.org/wiki/Proces [6.05.2014]. Wg tej interpretacji nie mogą zachodzić żadne procesy natury informacyjnej (psychicznej, społecznej, duchowej, metafizycznej etc.).

49 Przedmiot fizyczny, w: Wikipedia, wolna encyklopedia, http://pl.wikipedia.org/wiki/Przedmiot_fizyczny [6.05.2014].

50 Przedmiot, w: Wikipedia, wolna encyklopedia, http://pl.wikipedia.org/wiki/Przedmiot [6.05.2014].

51 Istnienie, w: Popularna Encyklopedia Powszechna, Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media, Warszawa 2001, t.5, s. 610. Określenie czynnik sprawiający, że byt w ogóle jest jest zupełnie enigmatyczne, potoczne i tautologiczne.

52 Przestrzeń (filozofia), w: Wikipedia, wolna encyklopedia, http://pl.wikipedia.org/wiki/Przestrzeń_(filozofia) [9.05.2014].

53 Byt, w: Popularna Encyklopedia Powszechna, Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media, Warszawa 2001, t.2, s. 574

54 Wymiar, w: Popularna Encyklopedia Powszechna, Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media, Warszawa 2003, t.12, s. 361

55 Ruch, w: Popularna Encyklopedia Powszechna, Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media, Warszawa 2002, t.10, s. 129.

56 Obiekt, w: Wikipedia, wolna encyklopedia, http://pl.wikipedia.org/wiki/Obiekt [9.05.2014]. Na epistemologiczny charakter kategorii obiektu wskazują znaczniki „wyodrębniony” oraz „rozpatrywany model”.