The series of the humanitarian
Yüklə 3,77 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ЕЛМИ ЯСЯРЛЯР, 2015, № 1 (66)
- НАУЧНЫЕ ТРУДЫ, 2015, № 1 (66) GÜLNARƏ QƏNBƏROVA
- Açar sözlər
- 140 - НАХЧЫВАН ДЮВЛЯТ УНИВЕРСИТ ЕТ И. ЕЛМИ ЯСЯРЛЯР, 2015, № 1 (66) NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y .
НАХЧЫВАНСКИЙ ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ УНИВЕРСИТ ЕТ . НАУЧНЫЕ ТРУДЫ, 2015, № 1 (66) GÜLNARƏ QƏNBƏROVA gulnare_qenberova65@yahoo.com Naxçıvan Dövlət Universiteti SERAP BULAT Ərzurum Atatürk Universiteti UOT:7.01 ŞƏKİ XAN SARAYININ MEMARLIĞI Açar sözlər: Xan sarayı, divar, tağ, ornament, pano. Keywords: Khan's Palace, wall, the arch, ornament, panels. Ключевые слова: Ханский дворец, стен, арка, орнамент, панно. XVIII-XIX əsrlərə aid Şəki Xan sarayı Azərbaycanın ən gözəl memarlıq abidə- lərindən olmaqla, bədii təsir və dekorativ tərtibat səviyyəsi baxımından seçilir. Şəki xan sarayı şəhərin ən hündür hissələrinin birində (şimal-şərq istiqamətdə) Məhəmməd Hüseyn xanın 22 il davam edən hökmdar olduqu dövrdə, yəni 1758-1780 illərdə tikil- miş qalanın ərazisində yerləşir (1, səh 5). Burada qədim Şərq şəhərləri üçün səciyyəvi xüsusiyyət özünü büruzə verir. Belə hallarda saray tikilisinin özü yaxud da saray binaları kompleksi qalanın daxilində nisbətən müstəqil memarlıq ansamblı təşkil edir. Belə memarlıq ansamblı özünün ikinci divarı ilə hasara alınır və “İçəri qala” yaxudda “Bala qala” adlanır. Sarayı 1962-ci ildə Müştaq təxəllüsü ilə şerlər yazan Hüseyin xan tikdirmişdir. Sarayın ətrafında olan ərazi nisbətən dəqiq düzbucaq formasına malikdir və şimal- dan cənub istiqamətə uzanır. Ərazi iki terasdan ibarətdir. Kiçik yuxarı terasda sarayın binası, hovuz yerləşir (2, səh.26). Hovuzun yanında iki çinar ucalır. Böyük aşağı terasda bağ salınıb. İki teras biri biri ilə daş pilləkənlərlə birləşir. Həmin pilləkənlər yarımdəirəvi meydançadan iki tərəfə ayrılır. Meydança öz növbəsində yuxarı terasın mehvəri ilə yuxarı yönəlir və onun kənarlarında hündürlüyü 60 sm yaxın olan bütöv daş parapet var. Rəsim 1. Şəki qalasının planı 1.Şəki xan saray 2.Abidə 3.Qalanın Qərb darvazası
Saray ərazisinin ətrafındakı divar çox hündür deyil. Şərq və cənub tərəfdən girişlər var. Şərq darvazası kiçik qapılar formasında qurulub, həmin qapılar adi darvaza yerinə salınıb. Həmin darvaza yerinin üstü tağ formasında olub, XIX əsrin sonu- XX əsrin əvvəli dövrünün - 141 - Şəki memarlığı üçün xarakterik olan kərpic dekorla bəzədilib. Bu detalların xarakteri girişin əsas tikililərdən sonra tikilməsini ehtimal etməyə yol verir. Şərq darvazası yuxarı terasa çıxır, və burada şəhərin və dağların şərq yamaclarının möhtəşəm panoraması açılır. Ondan əlavə buradan üfüqə qədər cənuba perspektiv də açılır.
Foto 1. Şəki qalasının Şərq və Qərb darvazası Aşağı darvaza sarayın ərazisini əharə edən cənub divarın şərq başında yerləşir, və bu yolla qalanın cənub darvazasına daha da yaxınlaşdırılıb. Həmin darvaza geniş və kərpicdən hörülmüş, kərpiclə də dekor olunmuş alçaq şişbucaq ark şəklində qapı boşluquna salınıb. Həmin darvaza aşağı terasa çıxır. Aşağı terasın mərkəzi mehvərinin cənub başında nazik sütunların üstündə yüngül kiçik çoxüzlü taxta pavilion-talvar yerləşir. Bu da Azərbaycanın, o cümlədən Şəkinin saray və yaşayış tikililərinin bağ hissəsi üçün tipik tərtibat elementidir. Bu elementlər Şərq ölkələrinin bağ-park memarlıqının elementləri ilə oxşar cəhətlərə malikdir. Ehtimal olunur ki, bu element Şəki xan sarayı kompleksində yeganə bu növ qurğu deyildi. Lakin zaman onları və onlar kimi bir çox elementləri bizim dövrə gətirib çıxarmayıb (2,səh.108-112).
- 142 - Foto 2. Şəki Xan sarayı və sarayın həyət qapısı Şəki xan sarayı-uzunluğu 30 metr, hündürlüyü 10 metr olan iki mərtəbəli binadır. Bu bina şəhərin o dövrün bir çox yaşayış binaları ilə ümumi, oxşar cəhətlərə malikdir. Bina bişmiş qırmızı kərpicdən tikilib və bu kərpic yerli çaylaq daşları ilə biri birinə gözəl uyğunlaşır. Sarayın kərpicləri kvadrat formasındadır, çaylaq daşları isə kub formasına malikdir və onların ölçüsü 20x20x20 sm, bəzən də bir az artıqdır (3, səh,12-13).
Sarayın divarları, Şəkinin yaşayış binalarından fərqli olaraq bir qat suvaqla örtülüb. Qərb və şərq bayır tərəflərdə və eyni ilə şimal divarının böyük hissəsində suvağın materialı sarı gil qarışıqıdır. Sarayın cənub fasad hissəsi isə şimal fasadın mərkəzi kimi bütövlüklə ornament ilə örtülüb. Həmin ornament alebastr üstündə oyma işindən, fonun və detalların rənglənməsindən, iri pəncərələrin çərçivəsinə salınmış şəbəkə adlanan taxta vitrajlardan ibarətdir. Orta Asiya rayonlarından fərqli olaraq, Azərbaycanda təbii alebastr “qanç” deyil, “gəc” yaxudda “gəjə” adlanır, və ən qədim dövrlərdən bəzək vurma və ornamental- dekorativ işlərində geniş istifadə olunub (4,səh. 53-55). Sulu gəcin üzərində ən müxtəlif oyma işləri yerinə yetirilirdi, gəcdən yapma detallar hazırlanır, gəc ağac, şüşə və güzgülərlə birgə dekorda işlənirdi. Son dərəcə düz salınmış və hamarlanmış gəc suvaqının səthi divar naxışları salmaq üçün bünövrə olurdu. Binanın daxilində və bayırında bəzək vurma detallarında gəcdən istifadə etmə üsullarını bizim dövrə çatdıran memarlıq abidələrindən Azərbaycanda çox az qalıb. Şəki xan sarayında gəcdən ən müxtəlif formalarda, xüsusən də divar naxışlarını salmaq üçün səth kimi istifadə olunmuşdur. Burada gəc ağacdan və döymə metaldan hazırlanan elementlərlə biri birinə gözəl, həmahəng şəkildə uyqunlaşdırılıb. Sarayın iki mərtəbəsinin hər birində üç otaq, mərkəzi və yan otaqların arasında iki keçid otağı var. Otaqların forması sadədir. Bunlar Şəki rayonunun yaşayış binaları üçün səciyyəvi olan düzbucaq, binanın uzunluğu boyu yaxudda eninə yerləşən otaqlardır. Mərkəzi və orta otaqlar bir qədər başqa görünüşə malikdir. Bu otaqlar nisbətən böyük ölçülüdür, və bu səbəbdən onlar “zal” adlanır. Deyilən zallar zəngin şəkildə dekor olunub və şimala istiqamətlənən yataq yerlərinə- “alkov”lara malikdir. “Alkovlar”, yəni yataq yerləri mərkəzi zalların yanlarında kiçik otaqların yerləşməsi nəticəsində əmələ gəlir. Ehtimala görə, bu balaca ölçülü otaqlar qarderob kmi istifadə olunur, yaxudda başqa məişət məqsədləri üçün nəzərdə tutulmuşdu. Başqa ehtimala görə bu yataq yerləri əslində taxt-tac yeri idi. Həmin yerdən bütün zalın, yan girişləri və həyətin bütün sahəsinin yaxşı görünməsi bu fikri təsdiq edir. Daha sonra, birinci mərtəbənin yataq yerinin divarının ortasında buxarı qurulub. Sonuncu dəfə aparılan restavrasiya işləri zamanı kənarları mərmərlə bəzək vurulmuş fəvvarənin də qalıqları aşkar olunub. Bu fəvvarə vaxtı ilə yeraltı dülüsçü boruları ilə həyətdə, binanın fasadı qarşısında yerləşən böyük və dərin hovuzla birləşdirilmişdi (3,səh118-125). Sarayın otaqlarının cənub divarlarının hamısı iri ajur pəncərələrlə-şəbəkə ilə əvəz olunub. Bu səbəbdən, fasadın mərkəzi hissəsini tutan səthlər həndəsi ulduzlu ornament ilə örtülmüş böyük ölçülü düzbucaq kimi görünür. Ornamentin xəttləri yastı taxta kiçlərdən Yüklə 3,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|