The series of the humanitarian
Yüklə 3,77 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ЕЛМИ ЯСЯРЛЯР, 2015, № 1 (66)
- НАУЧНЫЕ ТРУДЫ, 2015, № 1 (66) VALİDƏ HÜSEYNOVA
- Keywords
- 136 - НАХЧЫВАН ДЮВЛЯТ УНИВЕРСИТ ЕТ И. ЕЛМИ ЯСЯРЛЯР, 2015, № 1 (66) NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y .
НАХЧЫВАНСКИЙ ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ УНИВЕРСИТ ЕТ . НАУЧНЫЕ ТРУДЫ, 2015, № 1 (66) VALİDƏ HÜSEYNOVA Naxçıvan Dövlət Universiteti esgertayler@hotmail.com UOT:78 ŞİFAHİ PEŞƏKAR MUSİQİ JANRI – MUĞAM
Açar sözlər: muğam, şifahi musiqi janrı, milli musiqi forması, Azərbaycan ladları, emosional məzmun, muğam kompozisiyası. Keywords: mugham, oral genre of music, the national musical form, Azerbaijani modes, the emotional content, the composition of mugham. Ключевые слова: мугам, устный жанр музыки, национальная музыкальная форма, Азербайджанские лады, эмоциональное содержание, композиция мугам. Azərbaycan musiqişünaslarının xalq yaradıcılığına həsr olunmuş tədqiqatlarını nəzərdən keçirdikdə xalq musiqisinin janr təsnifatı diqqəti daha çox cəlb edir. Həqiqətən də əgər musiqi haqqında danışırıqsa, istər bəstəkar, istərsə də xalq musiqisi olsun, ilk növbədə, onun janrı təyin olunmalıdır. Adətən, musiqinin şərti olaraq, vokal, instrumental və vokal-instrumental janr qruplarına bölünməsi qəbul edilir ki, bu halda musiqinin ifa tərzi ön plana çəkilir. Öz növbəsində, hər üç qrupa müxtəlif janrlar daxildir. Professor M.S. İsmayılov öz tədqiqatlarında hər bir xalqın musiqi irsində olduğu kimi, Azərbaycan xalq musiqi irsinin də başlıca olaraq, vokal, instrumental və vokal-instrumental musiqidən ibarət olduğunu qeyd edir. Lakin alim xalq musiqisinin elmi cəhətdən öyrənilməsi üçün onun bu nöqteyi-nəzərdən qruplara bölünməsini əlverişli saymır və xalq musiqi formalarının ifa üsuluna əsaslanaraq, bölünməsini zahiri bir əlamət kimi qiymətləndirir. Çünki, onun fikrincə, xalq musiqimizdə elə bir hal vardır ki, eyni musiqi forması həm vokal, həm instrumental, həm də vokal- instrumental janr kimi özünü göstərir, məsələn, muğamlar. xalq musiqi yaradıcılığının janr təsnifatını professor R. Zöhrabovun tədqiqatlarında da izləyə bilərik. R. Zöhrabov V. Belyayevin təsnifatını bir qədər genişləndirərək, Azərbaycan xalq musiqi yaradıcılığını üç təbəqəyə bölür: 1. Xalq (mahnı və rəqs musiqi janrları); 2. Xalq-professional (aşıq musiqi yaradıcılığı); 3. Şifahi ənənəli professional musiqi janrları (muğam dəstgahları, kiçik formalı muğamlar, zərbi-muğamlar, təsnif və rəng). Bir çox Yaxın və Orta Şərq ölkələrində olduğu kimi Azərbaycan musiqi incəsənətində də mahnı və rəqs folkloru ilə yanaşı şifahi ənənəli peşəkar musiqi janrları da mövcuddur. Onlardan ən başlıcası muğamat adı ilə tanınan muğamdır. formalı, monodik silsiləli kopmozisiyaya malik muğam Azərbaycan musiqi mədəniyyətində xalqın estetik baxışlarının dərin və dolğun ifadə forması hesab olunur. Muğam dedikdə tam silsilə dəst nəzərdə tutulur. Təsadüfi deyil ki, Ü. Hacıbəyli ilk operalarında məhz muğamlara müraciət etmiş, onları Füzuli poemasının bədii strukturunun ifadəsində ən adekvat forma kimi qəbul etmişdir. Buradan da insanın daxili hisslərinin ekspressiyasının – dərin fikirlərindən ən yüksək emosiyalarına kimi – dinamikasını simvollaşdıran ifadəliyin böyük spektor şkalası, geniş obraz diapazonu yaranır. Bütün bunlar muğamın ideya-fəlsəfi konsepsiyasında, eləcə də onun faza inkişafı üzərində qurulmuş bədii məzmununda və dramaturgiyasında təcəssümünü tapmışdır. Muğam sənətinin səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri də lirik rəvayətliyin emosional gərginlik və dalğınlıqla bağlılığıdır. Lakin muğamın yalnız milli estetika baxımından təsviri muğam anlayışını tam əhatə etmir. Geniş mənada muğam özündə daha iki anlayışı ehtiva edir:
- 137 - 1) Muğam – emosional məzmunun inkişaf məntiqi, forma-quruluşunu və onun bütövlükdə kompozisiyasını təyin edən konkret laddır. Başqa sözlə, muğam formaları üçün fundamental qanunauyğunluq, yəni lad başlanğıcının melodik forma quruluşunun xüsusiyyətləri və normaları ilə əlaqə səciyyəvidir. Muğam formasını ladın özünün genişlənməsi prosesində yaranan müxtəlif səslənmə müddətinə malik melodik quruluşlar əmələ gətirir. Azərbaycan ladlarının dəyişkən təbiəti, ladın faza inkişafının, onun da öz növbəsində dayaq pillələrinin ətrafındakı avazlaşmaların yaranmasını sərtləşdirir. Belə ki, səs hərəkəti bəm registrdən başlayaraq ardıcıl surətdə daha zil registrə - kulminasiyaya qalxır və tədricən aşağı istiqamətdə endirilərək ladın əsas dayaq pillələrinə çatdırılır. 2) Muğamın ikinci mənası – adekvat forması süita xüsusiyyətli kompozisiya olan şifahi ənənəli professional musiqisinin əsas janrıdır. Muğamın bədii strukturunun əsas xüsusiyyəti sabit (kanonik) və sərbəst (improvizasiyalı) başlanğıcların üzvü sintezidir. Birincisinin (sabit) konkret təzahürü bütövlükdə muğamın lad təşəkkülü və bədii kompozisiyasıdır. Burada əsas improvizasiya hissələri dəqiq ölçüyə malik hissələrlə növbələşdirilir. İkinci (sərbəst) başlanğıc ifaçının yaradıcılıq qabiliyyətini nümayiş etdirən improvizasiya sənətində təcəssüm olunmuşdur. Azərbaycanda muğam adətən instrumental ansamblın – sazəndələr üçlüyünün müşayiəti ilə ifa olunur. Bu üçlüyün tərkibinə tar, kamança, dəf daxil olur və çox vaxt müğənni-xanəndə özünü dəfdə müşayiət edir. Bu ansamblla ifa olunan vokal-instrumental muğam, janrın forma və xüsusiyyətini, silsiləni tam şəkildə özündə ehtiva edən dəstgah adı almışdır. Muğam kompozisiyasına muğamın intonasiya məzmununun əsas amili olan improvizasiyalı reçitativ tərzli vokal melodiyalardan ibarət şöbələr daxildir. Bu improvizasiyalı şöbələr muğamın əsas mahiyyətini təşkil etməklə böyük əhəmiyyət kəsb edir. Məhz bu, müəyyən dərəcədə nizamlanmış improvizasiyalı hissələrdə ifaçının bir çox cəhətdən ustalığından asılı olan muğamın sonor planı reallaşır. Muğamın improvizasiyalı hissələri dəstgahda metroritmik cəhətdən dəqiq təsnif (vokal) və rənglərlə (instrumental) növbələşirlər. Əsas şöbələrin obraz məzmununu kölgədə qoyan təsnif və rənglər intonasiya quruluşu və lad funksional struktur baxımından muğamın improvizasiyalı şöbələri ilə bilavasitə bağlıdır. Təsnif və rənglər ayrılıqda və sərbəst ifa oluna bilər. Beləliklə, muğamın
əsas fərqləndirici xüsusiyyətlərindən (lad-tonal və metroritmik) iki planının mövcudluğudur ki, bunlar da eyni zamanda muğamın daxilində iki müxtəlif musiqi növünü təşkil edir. Bunlardan biri dəqiq rutmli, lad-tonallıq baxımından dəqiq və sərbəst (təsnif və rənglər), o birisi isə ritm-vaxt çərçivəsində sərbəst, lad cəhətdən qanunlaşdırılmış, muğamın improvizasiyalı şöbələrində reallaşan melodik xətdir. Lakin mahiyyət etibarilə muğam sənəti struktur, bədii-emosional quruluşu və inkişaf prinsipləri baxımından şifahi-peşəkar sənətin ənənəvi janrı kimi sabitliyini qoruyub saxlamaqdadır. Muğam forması ifaçının müəyyən səs qatlarının (bir və ya bir neçə) açılması nəticəsində mətndən irəli gələn müxtəlif uzunluqlu melodik düzümlərin, melodik özümlərin genişlənməsi prosesində yaranır. Müvafiq olaraq onlar muğamın inkişaf mərhələsinin həyata keçirilməsinə xidmət edirlər. Muğamda genişləndirmə mərhələsinin xüsusiyyəti inkişaf mərhələsinin özünün kanonlarla uyğunluğundadır. Beləliklə, muğam forması öz növbəsində mərkəzi tonların ardıcıl qanunlaşdırılması ilə müəyyənləşən mərhələlərin (yəni, şöbələrin) cəmi ilə şərtləşdirilir. Hər bir mərhələ melodiyanın kulminasiyaya doğru irəliləyişi prosesində müəyyən pillədir. Bütün lad struktur elementləri, improvizasiyalı və sabit hissələrin bir-biri ilə sıx əlaqəsi ilə yanaşı, musiqinin emosional-obrazlı məzmunu burada əsas üstünlük təşkil edir. Adətən muğamın bədii-emosional inkişaf xətti kulminasiyaya doğru tədricən yüksəlir, onun fəthi və sonrakı kiçik hissələrə bölünmə, emosional gərginliyin azalması, zəiflənməsi ilə təqdim olunur. Monodiyanın ifadə imkanlarının əks etdirilməsində, eyni zamanda, kiçik detalların belə xırda incəliklərinə kimi işlənməsi, çoxcəhətlilik muğamın monumental və silsilə formaları üçün səciyyəvidir.
Yüklə 3,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|