The series of the humanitarian
Yüklə 3,77 Mb.
|
- 125 - yeniləşdirilən sözlər dilin tarixi gəlişi ─ axarından doğmalıdır. Belə sözlərin kiçik, böyük, aydın və dumanlı qaynaqları dilin semantik əhatə dairəsində, lüğət imkanlarında olmalıdır”(8 .-49).
Rəsul Rzanın söz dünyası ucsuz-bucaqsız bir aləmə bənzəyir, bu aləm oxucunu əsrarəngiz, sehrli şerlərin qanadında zaman və məkan xaricində səyahətə aparır. Dalğalar bizi keçmişə, gələcəyə, göylərə, ülvi təmizliyə qaldırır. Biz ”insan xəritəsi”ndəki acı izlərlə tanış oluruq, “nəhayətsiz boşluqda, kiçik bir insan adası”nda insanın qüdrətini görürük, ümid, şübhə və kədərlə söhbət edirik, hər canlının“yarpaq tökümünü”,“işıqların üşüməsini”görürük... Şairin poeziyamıza gətirdiyi yeni sözlərin çoxu milli sözlərimizin əsasında yaradılmışdır:
Planşetdən çıxarır
məhkumların sadalağını (3.173)
Ağır çəkilim yolu
başladı yığın-yığın insanın (7,39)
Dolaşıq düşüb duyum yolları (7,19)
Poladı çilik-çilik sındırar
güclü basım (7,46)
Rəsul Rza söz yaradıcılığında milli sözlərdən əlavə alınma sözlərə də müraciət etmişdir. ”Şairin yaratdığı sözlərin bir qisminin əsasında alınma sözlər durur: Cazibə ─ çəkim; vaxt ─ vaxtdaş; dünya ─ dünyadaş; zaman ─ zamandaş; həmkar ─ işdaş.
İkinci qrupa isə “əynəm” (trafeytoriya), “duyumönü” (intuisiya) sözlərini göstərmək olar” (2,71).
Söz yaradıcılığının qayda-qanunlarına gözəl bələd olan şair, sözlərin sadəliyinə, yığcamlığına, dilə uyumluluğuna xüsusi diqqət göstərirdi. Yalnız bu qəlibdən olan sözlər geniş oxucu kütləsi tərəfindən qəbul olunub, təsdiqlənərdi. “Yeni kəlmə, tərkiblərin işlənməsində yaradıcı prinsip olmalıdır. Dilə gərək olan, uyar olan, dilin qəhətliyini doldura bilən sözlər qalacaq, olmayanlar lazımsız bir şey kimi sıradan çıxacaq. Belinskinin sözləri ilə desək, “...dilin dühası yazıçılardan daha ağıllıdır. Nəyi saxlamaq, nəyi tullamaq lazım olduğunu bilir” (8, 49).
Rəsul Rza morfoloji yolla söz yaradıcılığında -daş, -çı,- ın, -lıq və s. şəkilçilərdən istifadə edərək dilimizdə ehtiyac duyulan yeni söz variantlarının yaradılmasına nail olmuşdur:
Nə cavabçı olacaq,
nə də yetim (7, 50).
o vaxtın gündaşı ,ildaşı
Bu günün gərəkli vətəndaşı! (7, 92)
Göyün üzü ulduzluqdur,
dənizin üzü ulduzluq (7, 51).
Ətrafım qalabalıq-
xatirə, gözləm, bilik (4, 162).
Aşağıda nümunə gətirəcəyimiz bədii parçalarda şair dilimizdəki bəzi sözlərin antonimini yaratmaq üçün yeni sözlərə müraciət edir. Sözsüz ki, bu qəbildən olan sözlərin bəziləri sırf fərdi üslubiyyatdan doğan söz ehtiyacından qaynaqlanır:
İnsan da var-çalışır yoxaltsın bu dünyadan
qara günlərin - 126 -
matəmli sərgisini. (4,.124).
Topalaşırdı könüldaşlar
bu “Antiqeybətliyə"(7,8).
Sənətkarın özünün də qeyd etdiyi kimi, məhz yaradıcı prinsipin əsasında sözlər ifadə etdiyi mənanın hüdudunu aşaraq, eyni məfhumla bağlı bizim görə bilməyəcəyimiz incə və gizli məqamları işıqlandırır, fərqli fəlsəfi-poetik təəssüratlar yaradır:
Paslı qan yerə hopur;
əyri-dolay sızqovlarla
yazıb, qaynar döyüşün saatlığını, dəqiqəliyini.(7,50)
Rəsul Rza sintaktik yolla söz yaradıcılığının imkanlarından da səmərəli bəhrələnmişdir. Bu qəbildən olan sözlərin yaradılmasında əşya və ya hadisələr arasında olan oxşarlıq, müəyyən əlamətlər, onların daşıdığı rol, məna və s. əsas götürülsə də, bu işdə yaradıcı təxəyyülün də yeri əvəzedilməzdir. Yaradıcı təxəyyülün, insan fantaziyasının, dünyabaxışının inkişafı nəticəsində sözlər öz ibtidai qəlibindən çıxaraq, mürəkkəbləşməyə və məcazlaşmağa başlayır, əks halda, mürəkkəb sözlər adi birləşmədən başqa bir şey olmazdı. Rəsul Rzanın yaradıcılığında da mürəkkəb sözlər standart çərçivələrin hüdudunu aşır:
Ondördlük Ay
girdi bulud dalına, paraböyür göründü (3,3).
Rəsul Rzanın dilimizə gətirdiyi yeni ifadələr də maraq doğuran məsələlərdəndir. “Rəsul Rza məna tutumu ilə diqqəti çəkən maraqlı ifadə yaradıcılarından biri kimi dilimizin sintaksisinə də qayğılı münasibət bəsləmiş,onu söz birləşmələri ilə zənginləşdirmişdir. Şairin yaratdığı birləşmələri yalnız sintaktik baxımdan qiymətləndirmək düzgün olmaz. Onlar həm də dilimizin üslubiyyatına xidmət etməkdə dəyərlidir. Rəsul Rza dilimizin bilicisi və sevəni kimi ifadə sənatkarlığında da gözəl bir məqsəd daşımış, dilimizin gözəlliyini bildirməyi bacarmayan alınma ifadələrin millilərlə əvəzlənməsini təmin etmişdir” (1,147). ömrü gödəltməsəydi
sivilizasiyanın və iş həyatının“proqlamlaşdırdığı”duyğusuz insanlara müracətlə ”maşın adamlar”, eləcə də,”ağıllı qapılar”,”ağıllı maşınlar” ifadəsi poeziyamızda bir yenilikdir. Şairin yaradıcı təfəkkürü zamanın halqasını qıraraq, bu tipli cəsarətli ifadələrlə insanlara gələcəyi göstərir. Aşağıdakı ifadələr də Rəsul Rzanın dilinə məxsusdur: qara buludların qarmağı, Yaponiyanın ildırım qarğaları, pəncərəsində günəşin yaylığı , yarım dost, çörək dostu, göynək pəncərəsi , küləyin dodağı, alnında ağır günlərin naxışı,vaxtın damlaları yığılır, zaman gölü olur, kosmik buludların mavi dumanı, vaxt axarının geri yönü, səbpərə fənərin korgöz işıltısı, sərhədlə kilidlənmiş ölkələr, istək dustaqlığı, imkan dustaqlığı ,dərya-dərya imkanlardan verilən nemət cirəsi, pay qaşığı, çinar çadırları,”poeziya qartalı”, duman duvağı, Məcnun saçlı budaqlar, insan sürücülü polad ley ,matəmli sərgi,od qamçılar, göy qırmanclı dalğalar, nikotinli can yağıları, ruhumda fanar yandırdı, barmaqucu yaddaş, insanlıq duzu, bərabərlik duzu, dil dustağı, göz dustağı, fikir dustağı ,beynimin qarışıq dalğaları, ən yaxın dəqiqənin qarşı sahili , pasportsuz kədər, əriyir gündüzün rəngi, tarixin körpüsüz yolları, həyatla döyüşən duyğuların qırğını ,paxıllıq da qocalır, dodaqlar çırmanır, qəliblənmiş səadət, icazəli cəsarət, qanun adlı qəlib ,təəssüf rəngli gözlər, ildırım çıraqları, ümid qırığı, fikrin haçalanması, ümid toranı,rənglərin qarışıq quraması, görüm dünyasının payıza bükülməsi, beynin ekranı,yetimlik rəngi , ömrün dəqiqələrini, saatlarını qoparan kəlbətin günlər, xatirə dalğası, ümidlərin nigaran ölkəsi, imkansızlıq hasarı, intizar rəngi, Yüklə 3,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|