The series of the humanitarian
Yüklə 3,77 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- QƏNİRƏ ƏSGƏROVA
- ABBASQULU AĞA BAKIXANOVUN FARS DİLÇİLİYİNİN İNKİŞAFINDA ROLU Açar sözlər
- Ключевые слова
- 121 - NDU-nun Elmi Şurasının 23 yanvar 2015-ci il tarixli qərarı ilə çapa tövsiyə olunmuşdur (protokol № 05) Məqaləni çapa təqdim etdi: Filologiya uzrə fəlsəfə doktoru, dosent Q.Əsgərova
НАХЧЫВАН ДЮВЛЯТ УНИВЕРСИТ ЕТ И. ЕЛМИ ЯСЯРЛЯР, 2015, № 1 (66) NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y .
НАХЧЫВАНСКИЙ ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ УНИВЕРСИТ ЕТ . НАУЧНЫЕ ТРУДЫ, 2015, № 1 (66)
QƏNİRƏ ƏSGƏROVA Naxçıvan Dövlət Universiteti UOT:811.1
Açar sözlər: Abbasqulu ağa Bakıxanov, dil, Fars dilçiliyi, "Qanuni-Qüdsi" əsəri
Key words: Abbasgulu agha Bakikhanov, language, Persion linguistics,”Ganuni- Güdsi”work
Ключевые слова: Aббасгулу Ага Бакиханов,лингвистика,персидский лингвистика, произведение” Кануни-Гудси” A.Bakıxanov XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycan mədəniyyətinin, ədəbiyyatının, elminin ən görkəmli nümayəndəsi olmuşdur. Azərbaycan xalqının ictimai-mədəni fikir tarixində öz rolu və imzası olan, “Şərq qiyafəli, Avropa mədəniyyətli” ensiklopedik şəxsiyyət kimi tanınan Abbasqulu ağa Bakıxanov həm də mükəmməl bir ədəbi sima olmuşdur. Onun ədəbi dilin müxtəlif funksional üslublarında yazdığı əsərlər xalqımızın filoloji xəzinəsində özünəxas mövqeyə malikdir. Azərbaycan tarixində maarifçilik cərəyanının nümayəndəsi olan bu böyük şəxsiyyət müxtəlif mövzulara aid elmi və bədii əsərləri ilə məhsuldar alim-yazar kimi araşdırmalara layiqdir. Və maraqlıdır ki, onun maarifçiliyi bədii və elmi yaradıcılıq örnəklərində qabarıq şəkildə əks olunmuşdur. Abbasqulu ağa Bakıxanov yaradıcılığının böyük bir hissəsini onun ədəbi dilin elmi üslubunda yazdığı dəyərli əsərlər təşkil edir. Bu əsərlərdən biri XIX yüzilliyin əvvəlində (1828- 1829) yazılmış “Qanuni-Qüdsi”əsəridir. Müəllif müqəddimədə əsərin yazılma səbəbini belə izah etmişdir. ... İşimin tələbatından asılı olaraq rus dilinin sərf və nəhvini öyrəndim. General feldmarşal qraf Paskeviç İrəvanski ilə bərabər İran və osmanlı səfərlərində oldum, təhsilimi artırdım. Varımın azlığına baxmayaraq, özümdə fars dili üçün bir qanun tərtib etmək qüvvəsini hiss etdim. (7, 142) Bütün Rusiya ərazisində ilk dəfə olaraq fars dilinin qrammatikasına həsr olunmuş bu əsər o zaman imperator tərəfindən yüksək dəyərləndirilmiş və onun çap olunması üçün xüsusi bir fərman da imzalanmışdır. Əsər məktəblərdə şagirdlərə fars dilinin morfologiya və sintaksisini asan yolla öyrətmək məqsədi ilə yazılmışdır. Maraqlıdır ki, elmi mühitdə “Qanuni-Qüdsi” əsərinin bir çox məziyyətləri diqqət mərkəzində olmuş, bu əsər haqqında bir-birindən yeni və maraqlı fikirlər formalaşıb yayılmışdır: “Bu dərslik kitabı farsların özlərindən də qabaq bu dilin təlimi üçün yazılan ilk əsərlərdəndir” (6, 5). Mirzə Kazım bəy A.Bakıxanovun qrammatikasının (rusca nəşri nəzərdə tutulur) üstün cəhətlərindən birini qrammatik qayda –qanunları başa düşmək, yadda saxlamaq üçün müəllifin müvafiq, məqsədəuyğun misallar seçməsində görür (7.151). Abbasqulu ağa Bakıxanov “Qanuni-Qüdsi” əsərində fars dilinin qayda –qanunlarından doğan bir sıra nəzəri məsələlərdən bəhs etmiş, amma əsas yeri fars dilinin fonetikası, morfologiyası və sintaksisinə aid olan məsələlərin şərhi və izahı tutur.
- 122 - Əsərin I hissəsi fonetikadan bəhs edir. Maraqlı cəhət odur ki, A.Bakıxanov XIX əsrin əvvəlində yaranan tarixi – müqayisəli metoddan xəbərdar olmuşdur ki, fars dilinin sözlərini fransız və rus dilli sözlər ilə müqayisə etmişdir. Bu müqayisə elmi xarakter daşıyırdı. A.Bakıxanovun elmi müqayisəsində qrammatika ilə bərabər müqayisəli fonetikanın ilk nümunələri əsas yer tutur. Fonetikadan söz açarkən, A.Bakıxanov səslərdən, onların yazıdakı müxtəlif şəkillərindən, onların birləşmə və ayrılma qaydalarından, hərəkətlərdən bəhs etmişdir. Diqqəti çəkən cəhət odur ki, tələffüzünə görə oxşar hərflər bir qruplaşdırılmışdır. Praktik cəhətdən bu çox əhəmiyyətlidir. Hər hansı bir dili öyrənənlər üçün o dili mənimsəmə baxımından əhəmiyyətlidir. A.Bakıxanovun “Qanuni Qüdsi” əsərinin ikinci hissəsində nitq hissələrindən bəhs edilir. Müəllif nitq hissələrindən bəhs edərkən ərəb qrammatikasına, ərəb təsnifatına istinad etmişdir. Müəllif nitq hissələrini təsnif edərkən qədim yunan, ərəb, hind dilçiliyində olduğu kimi fars dilində nitq hissələrini üç fəslə bölür; isim, feil, horuf. İsim fəslinə sifət, say, əvəzlik, zərfi daxil edir. A.Bakıxanov bu nitq hissələri arasındakı morfoloji yaxınlığı nəzərə almışdır.Onu da qeyd edək ki, A.Bakıxanovun ismə və felə verdiyi tərif yunan və ərəb qrammatikalarındakı tərifə çox oxşayır. Müəllif isimlə felin məna birikməsindən yaranan anlayışlara da toxunur. Onları ismi fail, ismi məful adlandırır. ( 7 s. 71)
Təkdə
Cəmdə Konəd (edər)
keştənd Kondi (edərsən)
keştid Konəm (edərəm)
Əsərdə sintaksisə də toxunmuşdur. Onun sintaksis sahəsindəki ən mühüm xidmətlərdən biri onun bu dilin budaq cümlələri, cümlə üzvləri haqqında məlumat verməsidir. Lakin əsərdə qrammatik problemlərdən başqa, ümumi dilçiliyinin əsas məsələlərindən birinə aydınlıq gətirilmişdir. Dilin ümumi problemləri haqqında A.Bakıxanov özündən əvvəlki mütəfəkkirlərin fikirləri ilə tanış idi. Belə ki, ümumi dilçiliyin elmi tarixində XIX yüzilliyə qədər dil- nitq münasibətləri müəyyənləşdirilməsində bir sıra problemlər var idi. “Qanuni-Qüdsi” əsərində alim dillə nitqi fərqləndirmişdir. Əslində, dilçilik elmində belə bir fikir formalaşmışdır ki, dil ilə nitqin fərqini ilk dəfə İsveçrə dilçisi Ferdinand de Sössür göstərmişdir. Lakin araşdırmalar təsdiq edir ki, bu problemi Ferdinand de Sössür dən xeyli əvvəl ortaya qoyan Abbasqulu ağa Bakıxanov olmuşdur. O yazırdı: “Başqa bəşər növlərindən insanın üstünlüyü (imtiyazı ) nitqindədir... nitq bütün canlılar içərisində yalnız insana verilmişdir”. (1.69) A.Bakıxanovun bu fikri qədim yunan alimi Aristotelle səsləşir. Dil ilə nitq bir-biri ilə əlaqəli olsa da, onları qarışdırmaq olmaz. A.Bakıxanov “Qanuni-Qüdsi” (1829) əsərində dil və nitqin bir-birindən fərqli anlayışlar olduğu qənaətinə gəlmişdir. Müəllif yazır: ... “Hər tayfanın özünün xüsusi dili var və hər tayfaya məxsus sözlər var.” (1.69) A.Bakıxanov dil və nitq haqqında maraqlı elmi fikirlər irəli sürərək onları fərqləndirə bilmişdir (3, 23).
Deməli, A.Bakıxanov bu məsələdə Ferdinand de Sössürdən, demək olar ki, təqribən 30 il əvvəl fikir irəli sürmüşdür. Belə ki, Abbasqulu ağa Bakıxanovun əsəri yazılanda – 1829-cu ildə hələ Ferdinand de Sössür anadan olmamışdır (onun doğum-ölüm tarixləri belədir: 1857-1913). Doğrudur, bu məsələdə Ferdinand de Sössürün də xidməti unudulmamalıdır. Belə ki, bu fikri ilk dəfə meydana atan Abbasqulu ağa Bakıxanov olsa da, elmi baxımdan əsaslandıran Ferdinand de Sössür olmuşdur. A.Bakıxanov dilin cəmiyyətdə və fərdin həyatındakı rolu məsələsinə də toxunmuşdur. A. Bakıxanovun dilin fəlsəfə problemlərinə toxunması onun özündən sonra gələn müəlliflər üçün də bir mənbə olmuşdur. “Qanuni-Qüdsi”əsərinin təsirinin nəticəsidir ki, Hacı Əbdülkərim ibn Əbül Qasım İrəvani Təbrizinin “Qəvaede-sərf və nəhve zəbane farsi” əsərində dilin fəlsəfi problemlərinə toxunulmuşdur. Bütün bunlar A.Bakıxanovu ümimi dilçilik üzrə Azərbaycanda ilk alim hesab etməyə əsas verir. A. Bakıxanov yazı məsələsinə toxunmuş, hər tayfanın öz yazısı olduğunu göstərmiş və onu əhəmiyyətini yüksək qiymətləndirmişdir. Müəllif yazırdı: “Hər bir xalq danışığı asanlaşdırmaq üçün qanun qoymuş və düzgün yazmaqdan ötrü yazı qaydası düzəltmişdir ki, bunun vasitəsilə dil səhv və xəta afətindən mühafizə olunsun. Qanun yazı və danışıq ölkəsinin Yüklə 3,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|