The series of the humanitarian
Yüklə 3,77 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ABSTRACT Sadagat Hasanova Ilyas Afandiyev and our literaru language
- РЕЗЮМЕ Садагат Гасанова Иляс Эфендиев и наш литературный язык
- 115 - zamanlardan bəri tarix göstərir ki, hər hansı bir xalq öz millət və mənəviyyatını saxlamaq üşün öz vətəni və dövləti ilə bərabər, öz dilini də saxlamağa cəhd etmişdir. Çünki hər bir xalqın ana dili onun milli varlığının və mənəvi aləminin ifadəsidir. Beləliklə, dil hər bir xalqın milliyyət və varlığını bildirən və qoruyan mühüm amillərdən biridir” (8, 53). İlyas Əfəndiyev dilimizin sözlərindən sadəcə istifadə etməmişdir, həm də onlara yaradıcı münasibət göstərərək müxtəlif mənalı yeni söz və ifadələr də yaratmışdır. Bu anlamda, aşağıdakı örnəklər maraqlıdır: mavi nur dənizi, nəhayətsiz sükut, muniz aydınlıq, gümüşü toran və s. İlyas Əfəndiyevin dil-üslub keyfiyyətləri çoxdur, dilinin şirinliyi qatıdır, üslub çalarları özünəxasdır, İlyassayağıdır. O, işlətdiyi sözlərə üslub donu geyindirir, onları bir anlamda yox, bir çox anlamlarda işlədir. “Sözlərin üslubi mənsubiyyəti, hər şeydən əvvəl, sözlərin ifadə etdiyi məna ilə bağlıdır. Bu isə o deməkdir ki, xüsusi sahələrlə bağlı olan sözlər və terminlər bu və ya digər sahə məfhumlarının, bir sıra ümumişlək sözlər isə xüsusi məna çalarlıqlarının ifadəsi kimi müəyyən üslubun leksik sisteminə mənsub ola bilir. Lakin sözün üslubi mənsubiyyəti, təkcə bu və ya digər mənanı sadəcə ifadə etməsi ilə deyil, hər hansı bir sözün və ya ifadənin məhz müəyyən sahə ilə əlaqədar mənanı ifadə etmək üçün daha əlverişli olması ilə ölçülür” (3, 78). Bu mənada, İlyas Əfəndiyev sözlərdən sənətkarlıqla istifadə edən sənətkarlardandır. İlyas Əfəndiyevin dilində sual cümlələrinin də müəyyən qədər mövqeyi vardır. Məlumdur ki, cümlənin bu növü ekspressivliyi artıran sintaktik vahidlərdəndir. Xüsusilə də, ritorik sual cümlələrinin, bu baxımdan, rolu böyükdür. Onlar cavab məqsədi daşımadığından məna yükü daha çox olur:
Və ya “Söyüdlü arx” romanında – yazıçının ilk irihəcmli əsərində qoca Ələsgər dayının axşamlar “sazını dınqıldadaraq” oxuduğu qədim bir mahnıdakı həzin bir kədər, qəribə bir təəssüf, hiss, duyğu ifadə edən ritorik sul cümləsi:
Mənim sizdə nəyim qaldı? (5, 8). İlyas Əfəndiyevin əsərlərini dil-üslub özəlliklərini araşdırarkən bir sıra varvarizmlərlə ─ dildə vətəndaşlıq hüququ qazana bilməyən təsadüfi alınmalarla da qarşılaşırıq. Məlumdur ki, hər bir dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsində alınma sözlər də özünəxas rola malikdir. Və dünyada, bu baxımdan, saf dil yoxdur, yəni bütün dillərin leksikasında alınma söz tapmaq mümkündür. Dünya xalqlarının bir-biri ilə ədəbi, mədəni, siyasi, iqtidadi və s. əlaqələri dillərə də təsir edir, onlar bir- birindən söz alır və bir-birinə söz verir. Təbiidir ki, həmin alınmaların bəziləri işlək leksikaya daxil olur və dildə vətəndaşlıq hüququ qazanır. Varvarizmlərisə belə bir hüquqa malik ola bilmir, onlar təsadüfən işlənir, müəllifin dilindən deyilmir, surəti səciyyələndirmək üçün işlədilir, tez bir zamanda passiv leksikaya keçir və sonra isə unudulub dildən çıxır. İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığında da belə dil faktları vardır: Tələsik stansiya binasına girib kassanın qabağına getdim. Lakin redükülümü açanda yerimdə donub qaldım (5, 9). İlyas Əfəndiyevin dilində maraqlı bir ifadə var: dünyaya səssiz-səmirsiz gəlmək. Bu ifadəni eşidəndə və ya oxuyanda elə bilirsən ki, sənətkarlar dünyaya səssiz-səmirsiz gəlsələr də, dünyadan səssiz-səmirsiz getmirlər. Onlar adi insanlar kimi düşünsələr, yarada bilməzlər və ya yaratdıqları sönük olar, qəlbə təsir etməz. Ürəklərin işığında yazılanlar isə həmişə zövq və şövqlə oxunurlar. İlyas Əfəndiyevin əsərləri kimi! Müxtəlif sənətkarların yaradıcılıq örnəklərindən alınan faktik materiallar göstərir ki, dilimizin inkişafı üçün ona yaradıcı münasibət, yüksək qayğı, ona dərindən bələd olmaq lazım gəlir. İlyas Əfəndiyevin dilindəki bir sıra faktlardan məlum olur ki, Azərbaycan ədəbiyyatının 1930-1990- cı illərdəki dövründə dilimizə bu cür münasibət var idi və hətta 1950-ci illərdən başlayaraq bu, bir qədər də fərqli və güclü idi. Çünki həmin dövr ədəbiyyat tarixində sovet dövrünün süqut mərhələsi başlamış və müstəqil düşüncə sahiblərinin sayı çoxalmışdır. İlyas Əfəndiyev də həmin müstəqil düşüncə sahiblərindən və təfəkkür mədəniyyəti baxımından seçkinlərdən idi. Bütün bunlar onun dil-
- 116 - üslub yetkinliyinə öz təsirini göstərmiş, yazıçı bədii-obrazlı fikir tariximizdə lirik-psixoloji təhlillər salnaməsi yaratmışdır. Əslində, lirik-psixoloji məsələlər daha çox lirik növün janrlarına, poetik nümunələrə xas cəhətlərdir. Lakin İlyas Əfəndiyevin özəlliyi ondadır ki, o, daxili aləmin incəliklərini müxtəlif taleli adamların, hətta adi, sadə hesab etdiyimiz adamların qeyri-adi düşüncələrini, duyub hiss etdiklərini nəsrə gətirir və onun nəsri müəllifini 1930-1990-cı illər Azərbaycan nəsrində dil-üslub xüsusiyyətləri ilə seçilən sənətkarlardan biri kimi tanıdır. Bu anlamda, İlyas Əfəndiyevin nəsrini “poetik nəsr”, “lirik nəsr” adlandırmaq olar. Sözsüz ki, İlyas Əfəndiyevin nəsrinə belə fərqli gözəllikləri gətirən onun dilidir. Diqqət etdikdə, yazıçının nəsri realist nəsrdir, lakin o qədər romantik, dərin, həssas düşüncə və münasibətlərlə doludur ki, isti və həzin nəğmə təsiri bağışlayır. Elə bir nəğmə ki, səsi qulaqlardan, təsiri ürəklərdən getmir və onları unutmaq asan deyil, hətta mümkünsüzdür. İlyas Əfəndiyev dilimizin dərin mənalılığından, məcazlıq xüsusiyyətlərindən istifadə edərək mənəvi-əxlaqi axtarışlara çıxır və yeni-yeni tapıntılatr əldə edərək uğurlar qazanır, insan xarakterlərindəki incə, üzdən görünə bilməyən cəhətləri müəyyənləşdirir və insanın sadə, sadə olduğu qədər də naməlum bir varlıq olaraq özəl mənəvilərini qələmə gətirir. Onun dili ilə təkcə insan fərqlilik və gözəllikləri deyil, təbiət füsunkarlığı da sanki başqa bir don geyinir. Və çoxlarına adi görünən təbiət örnəkləri, coğrafi məkanlar yazıçının dilində (yəqin ki, həm də ürəyində) qeyri- adi olur və beləliklə də, İlyas Əfəndiyev Güney Qışlaq, Söyüdlü arx, Qartallı dərə kimi coğrafi məkanlara tamamilə fərqli bir baxışla baxır. Bu baxışın istisi və işığı ilə oxucu vətənini yenidən kəşf edir, onun təbiətini, məkanlarını, adamlarını yenicə görmüş kimi şaşır və sanki dünyanı kəşf etmiş kimi məmnun olur. Bütün bunlara görə ana dilimizə, bu dilə yüksək və yaradıcı münasibət göstərən yazarlarımıza borcluyuq. ƏDƏBİYYAT 1.Axundov A. Dilin estetikası. Bakı, Yazıçı, 1995. 2. Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Bakı, Şərq-Qərb, 2007. 3. Dəmirçizadə Ə. Azərbaycan bədii dilinin üslubiyyatı. Bakı, Azərtədrisnəşr, 1962. 4. Əfəndiyev İ. Seçilmiş əsərləri, I c. Bakı, AVRASİYA PRESS, 2005. 5. Əfəndiyev İ. Seçilmiş əsərləri, III c. Bakı, AVRASİYA PRESS, 2005. 6. Həsənova S. Nitq mədəniyyəti və üslubiyyat. Bakı, ADPU, 2005, 192 s. 7. Hüseynzadə Ç. Azərbaycan dilində morfoloji norma. Bakı, Nurlan, 2004, 280 s. 8. İbrahimov M. Ana dili - hikmət xəzinəsi. Bakı, Azərnəşr, 1991, 136 s. 9. Məmməd Cəfər. Dil və müasirlik / Həmişə bizimlə. Bakı, Yazıçı, 1980, s. 73-98.
Sadagat Hasanova Ilyas Afandiyev and our literaru language
The article deals with the role of writer IlyasAfandiyev in literaru language. For this purpose its language and style features are put forward. In the article scientific-theoretical view points are grounded on real materials. РЕЗЮМЕ Садагат Гасанова Иляс Эфендиев и наш литературный язык В статье говорится о роли народного писателя Иляса Эфендиева в нашем литературном языке. В этой статье выдвигается на передний план его языковые и стилевые особенности. Научно-теоретические мысли, выдвигаемые в статье, обосновываются фактическими материалами.
Yüklə 3,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|