Tofiq Xəzər
Yüklə 4,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
gəlini, ġamxal isə aĢağı zümrə qızını qaçırmıĢdır".2 T.ƏliĢanoğlu bir cəhəti də doğru vurğulayır ki, "cinayət" cəzaya hazır olmağı tələb edir. Ata da, oğul da buna hazırdır".3 Burası tamamilə doğrudur. Cahandar ağanın yaĢadığı mühit, əxlaq qanun və qaydaları çərçivəsində məsələnin həlli yolu budur ki, atdığı addım yanlıĢ olsa da, o, bu addımı atmıĢdır və hər cür məsuliyyət də onun üzərində qalır. Cahandar ağa heç kimə hesabat vermir və vermək fikri də yoxdur. Bu mənada, hətta Y.Axundlu ilk baxıĢda haqlı da görünə bilər. Amma, axı, əsərdə patriarxal qanunların daĢıyıcısı Cahandar ağadan baĢqa hiss, duyğu və istəklərə malik təbii varlıq - insan - Cahandar ağa obrazı da var. Bu rakursda Mələyin - hətta o, kəbinli gəlin olsa belə, qaçırılması epizodu fərqli yanaĢmalara imkan verir. Ümumiyyətlə, romanda patriarxal qanunların "yük"ünü çəkən Cahandar ağa ilə daxilindəki insani duyğuların "yük"ünü çəkən Cahandar ağanı fərqləndirməmək obrazın mahiyyətinə varmamaq deməkdir. Neçə illər baĢ yastığa qoyduğu arvadının, həmiĢə boy-buxunu ilə fəxr etdiyi oğlunun evdən küsüb getməsi onun üçün həqiqi dərd olur. Bu "yük"ü Cahandar ağa çox çətin çəkir. Daim əli tətikdə olan, zəhmindən yer yarılan bu kiĢinin arvadı, oğlu
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
hisslər onun həqiqi insani xarakterini ortaya qoyur. Fikrimizcə, Cahandar ağanın xarakterinə "Mələyin qaçırılması" epizodu iĢığında qiymət vermək obrazın həqiqi təbiətini açmaq üçün lazımi material vermir. Z.Freyd göstərirdi ki, "insanlarda qeyri-Ģüuri və ya Ģüuraltı psixi proseslər mövcuddur". Elmi ədəbiyyat onu da təsdiq edir ki, "bu (qeyri-Ģüuri proseslər - T.S.) elə bir fraqmentdir ki, indilikdə biz onu Ģüurun nəzarəti altında saxlaya bilmirik"1. Bu prizmadan yanaĢsaq, Mələyin qaçırılması qeyri-Ģüuri atılmıĢ addımın nəticəsidir. Bədii mətndə də buna iĢarə var: "Cavan, ətli-canlı gəlini su kənarında görəndə sönməkdə olan ehtirası birdən-birə quduz kimi oyanmıĢdı". Fikrimizcə, bu hərəkəti yox, öz hərəkətinə münasibəti obrazın təbiətinə daha dərindən nüfuz etməyə imkan verir. Atdığı addımla bağlı Cahandar ağanın narahatlığı, haqsızlığını daxilən duyması, bütün bunlardan dolayı dərin peĢmançılıq hissi keçirməsi müəllif təhkiyəsində dönə-dönə qeyd olunur. Hətta onun "ƏĢi, nə olub, eldən çıxarı bir iĢ tutmamıĢam ki? Elə dədə-babadan iki arvad saxlamaq peĢəmiz deyilmi?" - deyə, özünə ürək- dirək verməsində də peĢmançılıq hissi aĢkar görünür. Cahandar ağanın tutduğu hərəkətdən peĢman olması və əzab çəkməsi qızı Salatının düĢüncələrində də özünə yer
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
peĢmandır. Ancaq tüpürdüyünü yalaya bilmir". Cahandar ağanın peĢmançılığı romanda psixoloji cəhətdən əsaslandırılır. Ailəsinin onun hərəkətinə gözləmədiyi reaksiyanı verməsi, ailə rahatlığının tamam pozulması, ata-oğul qarĢıdurmasının yaranması Cahandar ağanı daha dərindən düĢünməyə, çıxıĢ yolu axtarmağa məcbur edir. Geriyə yolun olmaması isə Cahandar ağanın bütün həyatı boyu əzab çəkməsinə səbəb olur. Cahandar ağa öz hərəkətlərində və sözündə sərtdir, qətidir. Dediyi sözdən, elədiyi hərəkətdən geri dönən deyildir. Sözünün qabağına söz çıxarılmasını xoĢlamır. Cahandar ağa igiddir, cəsurdur, gözünə tuĢlanan güllədən belə qorxub geri çəkilməyi ağlına gətirmir. Cahandar ağanın xarakterində bir böyüklük var, müdriklik və təmkin var. Cahandar ağa deyir: "Mənim öz ağlım var, istədiyim kimi yaĢamıĢam, istədiyim kimi də öləcəm"". Bu sözlər anarxist düĢüncəyə söykənmir. O, yaĢadığı mühitin qanunlarını çox yaxĢı bilir. Bu qanunlardan kənara çıxmır, ailəsini də bu qanunlar çərçivəsində yaĢamağa istiqamətləndirir. Cahandar ağa dövrün namus qanununa səcdə edən bir adamdır. Namusa, təmiz ada düĢən ləkədən çox dünyada onu qorxudan heç nə yoxdur. Onun inamında bəlkə də bir fanatizm, ifratcılıq da var. Ancaq bu inam
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
səviyyəsindədir. Cahandar ağanın sərtliyi bu inamın gücündən qidalanır. Cahandar ağa sərtdir, lakin zalım deyildir (elmi ədəbiyyatda bu xüsusiyyətin çox tez-tez onun xarakterinə "calaq" edilməsinə rəğmən). ġahnigarın və Qəmərin (atın - T.S.) öldürülməsi ağır, tükürpədici səhnələrdir. Lakin Cahandar ağanın bu hərəkəti dəhĢətli sarsıntıdan doğur, baĢqa çıxıĢ yolu tapa bilməyən insanın əl atdığı son "çarə"dən - çarəsizlikdən güc alır. Yazıçı hər iki epizodda qəhrəmanın çəkdiyi iztirabın, yaĢadığı ağrıların nəhayətsizliyini psixoloji cəhətdən sənətkarlıqla əks etdirmiĢdir. Qəhrəmanın bütün varlığı ilə bağlı olduğu - öz həyatından da çox-çox üstün tutduğu və müəyyən mənada, hətta müqəddəs bir istəklə yanaĢdığı bacısını və atını öldürməsi yaĢadığı mühitin qanunlarından kənara çıxa bilməmək, çıxmaq istəməmək düĢüncəsi ilə bağlıdır. Əlbəttə, Cahandar ağa üçün bacısı da, atı da əvəzedilməz varlıqlardır, lakin qanun da pozulmaz, təftiĢedilməzdir. Bunu təkcə Cahandar ağa yox, ailəsi də, bütün el-oba da yaxĢı bilir. Təsadüfi deyil ki, ġahnigarın ölümünə dolayısı ilə səbəbkar olan Molla Sadıq da məhz bu "qanun" çərçivəsində öz "cəza"sını gözləyir. Yüklə 4,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|