Toshkent-2022 M

Mehnatbozoridaraqobatbardoshbo‘lmagannogironligibo‘lganfuqarolarniishbilanbandliginingkafolatlari


Mehnat bozorida raqobatbardosh bo‘lmagan aholi toifalari – keksa yoshdagilar, nogironligi bo‘lganlar,ayollarmavjud. Ushbu aholi toifalarining mehnat qilish huquqining kafolatlari xalqaro hujjatlarda ham, O‘zbekiston Respublikasining qonunlari va boshqa normativ huquqiy hujjatlarda mustahkamlab qo‘yilgan.
O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi hamda O‘zbekiston Respublikasining “Aholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risida”giQonunidabelgilanganishsizlar, yoshlar, ayollar, mehnatbozoridaishtopishgaqiynaladiganshaxslarga, ijtimoiymuhofazagamuhtojaholitoifalariniishgajoylashtirishkafolatlariniro‘yobgachiqarishgaalohidae’tiborqaratilgan.
Hududlardatashkiletilayotganyangiisho‘rinlariasosanegallaganmutaxassisliklarigamuvofiqta’limmuassasalariningbitiruvchilariga, ayollarvanogironligibo‘lganaholiningijtimoiyqo‘llab-quvvatlashgamuhtojtoifalariniishgajoylashtirishuchunajratiladi.
Kichikbiznesvaxususiytadbirkorlikningmuhimshaklibo‘lganoilaviytadbirkorliknirivojlantirishuchun «Oilaviytadbirkorlikto‘g‘risida»giO‘zbekistonRespublikasi Qonuni oilaviybiznesuchunhuquqiykafolatlarnikuchaytirish, isho‘rinlaritashkilqilishimkoniyatiniyaratadi.
Oilaviytadbirkorlikdafaoliyatnitashkilqilishningboshqashaklidabo‘lmaganishkunivamehnattaqsimotiimkoniyatimavjud, buesaishlabchiqarishga, boshqaxolatlarda «bandbo‘lmaganlar» qatoridabo‘lgan, yoshbolaliayollarni, o‘quvchilarvaaholiningmehnatbozoridaraqobatbardoshbo‘laolmaydiganboshqatoifalariniqismanbo‘lsa-da, oddiysharoitlardajalbqilishimkoniniberadi. Ushbutashkiliyshaklmehnatbozorigailkborkiribkelayotganyoshlargamehnatfaoliyativatadbirkorlikkakirishishiuchunqulayvaijtimoiymaqbulsharoitniyaratadi.
Mehnatbozoridaraqobatbardoshbo‘laolmaydiganaholiningijtimoiymuhofazagamuhtojtoifalariningishbilanbandliginita’minlashuchunayollarko‘plabbandbo‘lgansohalarda (engil, to‘qimachilik, oziq-ovqatsanoativaboshqalar) isho‘rinlaritashkilqilishgaalohidae’tiborqaratishzarur.
Jumladan, BirlashganMillatlarTashkilotiningNogironligibo‘lganlarhuquqlarito‘g‘risidagi 159–sonlikonvensiyasidaBMTgaa’zodavlatlarnogironligibo‘lganlarningboshqalarbilantengravishdamehnatqilishhuquqinitanolishi, ularningbuhuquqlarinita’minlashivamehnatfaoliyatibilanshug‘ullanishinirag‘batlantirishlarizarurligibelgilabqo‘yilgan.
XalqaromehnattashkilotiningNogironligibo‘lganlarningkasbiyreabilitatsiyasivaishbilanbandligito‘g‘risidagi 159–sonlikonvensiyasihamnogironligibo‘lganlarningijtimoiyreabilitatsiyasigako‘maklashishmaqsadidaularningo‘zlarigato‘g‘rikeladiganishgaegabo‘lishvaushbuishjoylarinisaqlashhuquqlarinita’minlashmaqsadidaqabulqilingan.
XalqaromehnattashkilotiningOilaviymajburiyatlargaegamehnatkasherkaklarvaayollaruchuntengmuomalavatengimkoniyatlarto‘g‘risidagi 156–sonlikonvensiyasidaanashutoifashaxslarpulto‘lanadiganishbilanshug‘ullanishhuquqinikamsitilmasdanamalgaoshirishimkoniyatigaegabo‘lishlarizarurligiko‘rsatilgan.
O‘zbekistonningamaldagiqonunchiligidahammehnatbozoridaraqobatbardoshbo‘lmaganaholitoifalariningishbilanbandligikafolatlarimavjud. «Aholiniishbilanta’minlashto‘g‘risida»giqonunning 7–moddasidaaholiningayrimtoifalariniishgajoylashtirishdaqo‘shimchakafolatlarberilishibelgilangan:

• 
  ijtimoiyhimoyagamuhtoj, ishtopishdaqiynaladiganvamehnatbozoridatengsharoitlardaraqobatlashishgaqodirbo‘lmaganshaxslarga, shujumladano‘nto‘rtyoshgato‘lmaganbolalarivanogironligibo‘lganbolalariboryolg‘izota, yolg‘izonalargahamdako‘pbolaliota-onalar;
  
• 
  o‘rtamaxsus, kasb-hunarta’limimuassasalarinitamomlaganyoshlarga, shuningdekoliyo‘quvyurtlariningdavlatgrantlariasosidata’limolganbitiruvchilar;
  
• 
  O‘zbekistonRespublikasiQurolliKuchlaridanmuddatliharbiyxizmatdanbo‘shatilganlar;
  
• 
  nogironligibo‘lganlargavapensiyayoshigayaqinlashibqolganshaxslar;
  
• 
  jazoniijroetishmuassasalaridanozodqilinganyokisudqarorigako‘ratibbiyyo‘sindagimajburlovchoralarigatortilganshaxslar;
  
• 
  odamsavdosidanjabrlanganlargaqo‘shimchakafolatlarnita’minlaydiganbarchafuqarolargaqo‘shimchakafolatlarbelgilangan.
  

Qo‘shimchakafolatlarqo‘shimchaishjoylari, ixtisoslashtirilgankorxonalar, shujumladannogironligibo‘lganlarmehnatqiladigankorxonalarbarpoetish, isho‘rgatishningmaxsusdasturlarinitashkiletish, korxona, muassasavatashkilotlargamehnatbozoridaraqobatbardoshbo‘liaganfuqarolarniishgajoylashtirishuchunishjoylariningengkammiqdorinibelgilash, shuningdekqonunhujjatlaridanazardatutilganboshqachoralarbilanta’minlanadi.
Korxonalar, muassasalarvatashkilotlargaijtimoiymuhofazagamuhtojvaishtopishdaqiynalayotganshaxslaruchunisho‘rinlariningengkamsoninibelgilaydivaishbilanbandqilibqo‘yadi. Bunda:

• 
  yolg‘izota, yolg‘izonava 14 yoshgachabo‘lgannogironligibo‘lganbolalariborko‘pbolaliota-onalaruchun – bolalarnitarbiyalashvamehnatmajburiyatlaribo‘yichavazifalarniuyg‘unlashtirishimkoniniberadigan, o‘zgaruvchanishjadvaligaegabo‘lgan;
  
• 
  ta’limmuassasalarinitugatganyoshlaruchun – ularningkasbbo‘yichatayyorgarligigamuvofiqbo‘lgan;
  
• 
  muddatliharbiyxizmatdanbo‘shatilganshaxslaruchun – ularningkasbbo‘yichatayyorgarligigamuvofiqbo‘lgan;
  
• 
  nogironligibo‘lganfuqarolaruchun – mehnatsharoitlaribo‘yichaattestatsiyadano‘tkazilganhamdaxodimgaishjarayonlarinito‘sqinliksizbajarishimkonini (sog‘lig‘iningahvolivamehnatfaoliyatiganisbatanbelgilanganzidko‘rsatkichlarhisobgaolinganholda) beradigan;
  
• 
  aholiniishbilanbandligigako‘maklashishtuman (shahar) markazlaridaishqidiruvchisifatidahisobdaturganpensiyayoshigayaqinlashibqolganshaxslaruchun – maxsusmalakanitalabqilmaydigan;
  
• 
  jazonio‘tashmuassasalaridanbo‘shatilgan, jazonio‘tayotganyokisudqarorigako‘ratibbiyxarakterdagimajburiychoralarko‘rilganshaxslaruchun – ularningkasbbo‘yichatayyorgarligihisobgaolinganholdagi, muayyankasb-hunarga, malakagaegabo‘lmaganshaxslaruchunesa – maxsusmalakanitalabqilmaydiganisho‘rinlaritayyorlanibmehnatbilanbandqilibqo‘yilishikerak.
  

Ishberuvchiishjoylariningbelgilanganengkammiqdorihisobidanishjoylarigaishgajoylashtirishuchunqonunhujjatlaridabelgilangantartibdamahalliymehnatorganlarivaboshqaorganlartomonidanyuboriladiganmehnatbozoridaraqobatbardoshbo‘lmaganaholiningayrimtoifalariniishgaqabulqilishishart. Mazkurshaxslarniishgaqabulqilishniasossizradetganishberuvchivauningvakolatlishaxslaribelgilangantartibdajavobgarlikkatortiladi.
2020/2021- o‘quv yilda mamlakatimizda o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarida o‘quvchi qizlarning soni 112,6 ming nafarni tashkil etdi.
Kunduzgi - 112,3 O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarida o‘quvchi qizlarning o‘qitish turlari bo‘yicha soni quyidagicha:

Sirtqi - 0,3

O‘zbekistondanogironligibo‘lganfuqarolarnikasbgatayyorlashvaularningmalakasinioshirishta’limmuassasalarida, shujumladanixtisoslashtirilganta’limmuassasalarida, shuningdeknogironligibo‘lganxodimlarjamoatbirlashmalariningkorxonalaridaijtimoiyta’minotmuassasalaribilanbirgalikdanogironligibo‘lganxodimlarnireabilitatsiyaqilishningyakkatartibdagidasturigamuvofiqta’minlanadi.
Xodimlariningsoniyigirmakishidanortiqbo‘lgankorxonalarda, muassasalarvatashkilotlardamahalliydavlathokimiyatiorganlarinogironligibo‘lganlarniishgajoylashtirishuchunxodimlarsoniningkamidauchfoizimiqdoridaishjoylariningengkamsoninibelgilaydivazaxiradasaqlaydi.
Nogironligibo‘lganfuqarolarmehnatidanfoydalanishuchunnogironligibo‘lganlaxodimlarningehtiyojlarinivamahalliyxususiyatlarnihisobgaolganholdaixtisoslashtirilgankorxonalar, sexlarvauchastkalartashkiletiladi. Ko‘ziojiznogironligibo‘lganxodimlarsharoitlario‘zimkoniyatlarigamoskeladiganishlabchiqarishdaishtiroketishdaimtiyozlihuquqqaega.
Mahalliydavlathokimiyatiorganlari, tashkilotlaruydaishlovchinogironligibo‘lganfuqarolarga, shuningdektadbirkorlikfaoliyatiniamalgaoshiruvchinogironligibo‘lganglargamazkurfaoliyatuchunyashashgamo‘ljallanmaganjoylarberilishida, xomashyoolishivamahsulotsotishidazaruryordamko‘rsatadilar.
Nogironligibo‘lganligitufaylixodimlarbilanmehnatshartnomasituzishniyokiishyuzasidanuniyuqorilavozimgako‘tarishniradetishga, ubilantuzilganmehnatshartnomasiniishberuvchiningtashabbusibilanbekorqilishga, nogironligibo‘lganxodimlarniularningroziligisizboshqaishgao‘tkazishgayo‘lqo‘yilmaydi. Nogironligibo‘lganxodimlaro‘zmehnatqobiliyatinitiklaganidankeyinilgarigiishigayokishungatengishgajoylashishhuquqigaegadirlar.
IjtimoiymuhofazagamuhtojvaishtopishdaqiynalayotganfuqarolarniIshgajoylashtirishuchunisho‘rinlarinibandqilibqo‘yishtartibito‘g‘risidanizomgamuvofiq, nogironligibo‘lganfuqarolaruchunbandqilibqo‘yiladiganishjoylari:

• 
  nogironligibo‘lganbolalariborko‘pbolaliota-onalaruchun – bolalarnitarbiyalashvamehnatmajburiyatlaribo‘yichavazifalarniuyg‘unlashtirishimkoniniberadigan, o‘zgaruvchanishjadvaligaegabo‘lishi;
  
• 
  nogironligibo‘lganfuqarolaruchun – mehnatsharoitlaribo‘yichaattestatsiyadano‘tkazilganhamdaxodimgaishjarayonlarinito‘sqinliksizbajarishimkonini (sog‘lig‘iningahvolivamehnatfaoliyatiganisbatanbelgilanganzidko‘rsatkichlarhisobgaolinganholda) beradiganbo‘lishizarur.
  

Mehnatbozoridaraqobatbardoshbo‘lmagan, nogironligibo‘lganfuqarolarniishbilanbandliginingkafolatlariniO‘zbekistondadavlattomonidannazoratqilinadivabumasalanihechqandayto‘siqsizijobiy yechishchora-tadbirlaribelgilanadi.

Xotin-qizlartadbirkorliginiqo‘llabquvvatlashvarivojlantirishyo‘nalishlari

Mamlakatdaraqobatbardoshbo‘lmaganxotin-qizlarniishbilanta’minlashgaqaratilganchora-tadbirlarhamdavlattomnidanizchilamalgaoshiribkelinmoqda. Davlatdasturlaridaayollarniishbilanta’minlashoilaviybiznes, kasanachilik, hunarmandchiliknirivojlantirishorqaliamalgaoshirilmoqda.

O‘zbekistondaaholiningqariyb 51,0 % danortig‘inixotin-qizlartashkiletadi. Hozirgikundaiqtisodiyotningturlitarmoqlarida, boshqaruvvaishlabchiqarishsohalarida 62,0 % danziyodayollarishlamoqda. Oxirgi 5 yilichidaayollariqtisodiyotningturlisohalaridaishbilanbandbo‘lganlarning 46,0 % ni, jumladan, sanoatda 52,0 %, savdoda 37,0 %, sog‘liqnisaqlashda 73,0 %, qishloqxo‘jaligida 48,0 %, ta’limtizimida 60,0 %, boshqaruvsohasida 32,0 % nitashkilqilmoqda.
Bugungikundakichikbiznesvaxususiytadbirkorliksub’ektlarining 120 mingdanziyodini, xususanfermerxo‘jaliklarining 4 ming 551 nafarinixotin-qizlarboshqarmoqda. So‘nggi 10 yildavomidakichikvaxususiykorxonalarniboshqarayotganayollarsoni 1,6 barobargao‘sdi. Ularning 40,0 % danortig‘ikichikbiznesvaxususiytadbirkorliksub’ektlariningrahbarlaridir.
O‘zbekistondaishlabchiqarishjarayonlarinixalqaroandozalartalablaridarajasidayo‘lgaqo‘yish, barqaroriqtisodiyo‘sishgaerishish, iste’molmollaribozorinisifatlitovarlarvaxizmatlarbilanto‘ldirish, ayniqsa, aholiniishbilanta’minlashdahamayollartadbirkorliginingahamiyatibeqiyoshisoblanadi.
Shuo‘rindata’kidlashjoizki, ayollardatadbirkorlikko‘nikmalarinishakllantirish, biznesg‘oyalariniqo‘llab-quvvatlashhamdaimtiyozlikreditlarbilanta’minlashgako‘maklashish, ularnitadbirkorlikfaoliyatigakengjalbetishO‘zbekistonXotin-qizlarqo‘mitasiningasosiydasturiyvazifalaridanbirihisoblanadi.
Oilaa’zolario‘zmulkiyjavobgarligiostidatovarlarishlabchiqarish (ishlarbajarish, xizmatlarko‘rsatish) varealizatsiyaqilishhisobigadaromad (foyda) olishmaqsadidaoilaviykorxonatashkiletishhuquqigaegalar.
Oilaviykorxona:

• 
  mustaqilravishdatovarlarishlabchiqarishga (ishlarbajarishga, xizmatlarko‘rsatishga) doirfaoliyatnitashkiletish, ishlabchiqarilgantovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) tasarrufetishvaularganarxbelgilash;
  
• 
  mustaqilravishdao‘zmoliyaviymablag‘larinishakllantirishvaqarz (kredit) mablag‘larinijalbetish, shujumladandastlabki (boshlang‘ich) kapitalnishakllantirishuchunkreditlarolish;
  
• 
  lizingvasug‘urtaxizmatlaridanfoydalanish;
  
• 
  shartnomalartuzish, shujumladantovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) xaridqilishvarealizatsiyaqilishuchunshartnomalartuzish;
  
• 
  tadbirkorlikdancheklanmaganmiqdordadaromad (foyda) olish;
  
• 
  tashqiiqtisodiyfaoliyatniamalgaoshirishhuquqlarigaegadir.
  

Mamlakatdaayollartadbirkorliginirivojlantirish, oilaviybiznesniyo‘lgaqo‘yish, kreditlarberish, kredituyushmalarinitashkiletishdasturlariishlabchiqilgan. Xotin-qizlarnivaoilanihartomonlamaqo‘llab-quvvatlashjamoatfondihamtuzildi.Fondmablag‘larihisobidanxotin-qizlarniishbilanbandliginita’minlash, mehnatsharoitlariniyaxshilash, ayniqsa, qishloqjoylardagiyoshqizlarnioilaviyvaxususiytadbirkorlikka, hunarmandlikkakengjalb ‘etish choralariko‘rilmoqda. O‘zbekistonSavdo-sanoatpalatasiningBozortiziminirivojlantirishmarkazidabevositaxotin–qizlaruchun “O‘zbiznesingnio‘zingboshla”, “Biznesbilantanishuv” vaboshqamaxsuskurslarfaoliyatyurgizmoqda.Natijadaayollaro‘rtasidafaoltadbirkorliknirivojlantirish, ularningoiladan, farzandtarbiyasidanajralmaganholdakasanachilik, tomorqachilikbilanshug‘ullanishiuchunzarurshart-sharoitlaryaratilmoqda.
O‘zbekistondaraqobatbardoshbo‘lmaganxotinqizlarningishbilanbandliginita’minlashbugungikunningdolzarbmasalalaridanbirihisoblanadi. ShumunosabatbilanO‘zbekistonRespublikasiPrezidentining 2018 yil 14 iyuldagi “Aholibandliginita’minlashborasidagiishlarnitakomillashtirishvasamaradorliginioshirishchora-tadbirlarito‘g‘risida”giqaroridaaholiniishbilanbandliginita’minlashbo‘yichaharyilitasdiqlanadiganDasturlarniamalgaoshirish, raqabotbardoshbo‘lmaganxotinqizlaruchunbo‘shvakvotalanadiganyangiisho‘rinlarigajoylashtirishmexanizmlarinitakomillashtirish, o‘zinio‘ziishbilanbandqilishningsamaralishakllarinirivojlantirishborasidata’sirchanchora-tadbirlarko‘rsatilgan.
Bundantashqariushbuqarordaxotin-qizlarningishchanlikfaolliginivatadbirkorliktashabbuslarinirag‘batlantirishvaularningishbilanbandliginita’minlashbo‘yichadavlatxizmatlaridanfoydalanishimkoniyati, sifativatezkorliginioshirishgaqaratilganbirqatornormativ-huquqiyhujjatlarqabulqilinishibelgilabberildi. BundayhujjatlarningqabulqilinishiRespublikahududlaridavaqishloqjoylardagimehnatbozoridaxotin-qizlar, kamta’minlanganoilaa’zolariningishbilanbandliginitartibgasolishmasalalarigaxizmatqiladi.
O‘zbekistonda “Harbiroila-tadbirkor” dasturiasosidahududiymehnatbozorlaridaraqobatbardoshbo‘lmaganxotin-qizlaro‘rtasidakasanachilikvaboshqamehnatturlarinirivojlantirishmaqsadidatijoratbanklaritomonidankichikbiznesvaxususiytadbirkorliknihamdaoilaviytadbirkorlikkamikrokreditlarajratilmoqda. Bundaymikrokreditlarasosanturmushidaog‘irhayotiyvaziyatgatushibqolganxotin-qizlarga, kamta’minlanganoilalarninga’zolarigavaaholiningboshqaijtimoiyehtiyojmandqatlamlariga “garovta’minoti”sizengkamishhaqining 100 baravarimiqdoridanoshmaganmiqdordaajratiladi.
Shuningdek, O‘zbekistonRespublikasiBandlikvamehnatmunosabatlarivazirligiaholibandligigako‘maklashishmarkazlaridaro‘yxatdano‘tganishsizkamta’minlanganoilalardayashovchixotin-qizlarnikasbgaqaytao‘qitishgasarflanadiganxarajatlarnimoliyalashtirishuchunBandlikkako‘maklashishjamg‘armasidankasb-hunarta’limimuassasalarigagrantlarajratilishinita’minlaydi.
Soliqkodeksida 10 yokiundanortiqfarzandibo‘lganayollar, ikkiyokiundanortiqfarzandibo‘lganyolg‘izonalarga, xavfli (og‘ir) vazararlisharoitlardaishlayotganayollargasoliqto‘lashdaimtiyozlarko‘zdatutilgan.
O‘zbekistonishbilarmonayollarining “Tadbirkorayol” uyushmasitashkiletilgan. Uyushmaayollarnitadbirkorlikfaoliyatiniolibborishgajalbetish, ayniqsaqishloqxotin–qizlaruchunmikrokreditlarningimtiyozliturlaridanfoydalanishbo‘yichakengtarg‘ibotishlariniolibbormoqda. Uningviloyatbo‘limlaridatashkiletilganresursmarkazlarixotin-qizlarnitadbirkorlikkakengjalbetishga, hunarmandchilikvakasanachiliknirivojlantirishgaxizmatqilmoqda.
Tadbirkorliknirivojlantirishorqaliayollarniishbilanbandliginioshirishjarayonibugungikunningdolzarbmasalalaridanbirisifatidautadbirkorliknirivojlantirishningtashkilotchilaridanbirihisoblanadi.