Toshkent-2022 M

Mehnatbozoridaraqobatbardoshbo‘lmaganyoshlarniishbilanta’minlash

Bugungikundadunyomamlakatlarida 15 yoshdan 24 yoshgachabo‘lganyoshlarsonibirmilliarddanoshibketgan. Ular yeryuziaholisining 20,0 % danko‘prog‘initashkilqiladi. Yoshlarning 85,0 % rivojlanganmamlakatlardaistiqomatqiladi. Insoniyatningbutuntarixidavomidahozirgiavlodo‘qimishliekanitanolinsa-da, 113 millionnafarbolamaktabgabormaydi. Zamonaviydunyoda 130-milliono‘smirningsavodsizekanitanolinadi.

Ma’lumbo‘lishicha, Yevropada 25 yoshgachabo‘lgan 5 milliondanortiqishsizmavjud. Rivojlanayotganmamlakatlardayoshlarasosannorasmiyshakldaishlaydi. Yoshlarkammiqdordagiishhaqigabo‘lsa-daishlashgarozibo‘ladi. Iqtisodchilarningfikricha, yoshlarqanchalikko‘pnoqonuniymehnatbilanbandbo‘larekan, mamlakatiqtisodiyotiqiyinahvoldaqolaveradi. Jahondagiishsizlikmuammosixavfliholatekanitanolinadi. Bunafaqatiqtisoduchun, balkiijtimoiyhayotdahamfojealargasababbo‘ladi.
AQShdagiyoshlarorasidaesagiyohvandlar, jinoyatchilar, ishsizlar, irqchilarsoniortibborayotganidanxavotirlarpaydobo‘ldi. CenterforAmericanProgresstadqiqottashkilotixulosalarigako‘ra, aynidamda 10 milliondanortiqyoshamerikalikishtopishgaqiynalmoqdaekan.
Yoshlarorasidagiglobalishsizlik 13,1 foiznitashkilqiladi. Bukattalaro‘rtasidagiko‘rsatkichdanuchbarobarko‘pekaniniko‘rsatibturibdi. XalqaroMehnattashkilotihisobotigako‘ra, YaqinSharqvaShimoliyAfrika, shuningdek, LotinAmerikasi, KaribxavfzasivaJanubiy Yevropadabuboradagiko‘rsatkichanchayuqoriekaniaytiladi. Kuzatuvchilarningfikricha, iqtisodiyotirivojlanganmamlakatlardaistiqomatqilayotganyoshlarglobalinqirozningasosiyjabrdiydasigaaylanishdi. VaziyatnitahlilqilganIqtisodiyHamkorlikvaTaraqqiyottashkilotibuholatniyoshlaro‘rtasidagiinqirozdebatadi.
Inqirozningyanabirsababirivojlangandavlatlardaishberuvchilaryoshikattalarniemasbalkiyoshlarniishdanbo‘shatishniafzalko‘rishadi.
Yoshlaro‘rtasidaishsizlarsonibo‘yichaAfrikaqitasi yetakchilikqiladi. Liberiya, MalavivaTogo 25 yoshgachabo‘lganyoshlarning 70,0 % danko‘prog‘iishsizliknio‘zigakasbqilibolgan. BukabimuammoniiqtisoditaraqqiyetganXitoyvaHindistonhambartarafetaolmayapti. To‘g‘ri, buikkimamlakatdagivaziyatniAfrikavaLotinAmerikasibilantaqqoslabbo‘lmaydi.
Yoshlaro‘rtasidayanabirillatpaydobo‘lgan. 21-asrilm-fanvatexnika, taraqqiyotasri. Zamonaviydunyonikompyuter, mobiltelefoni, nanotexnologiyalarmahsulotlarisiztassavvurqilibbo‘lmaydi. Aynishusababhamyoshlarningdunyoqarashitubdano‘zgaribketdi. Bugungiyoshlarmansabpillapoyalaridanko‘tarilishniemas, balkio‘zvaqtinibekorgasarflayotgandekbo‘lmoqda. UlarkunlariniInternetningijtimoiytarmoqlarida, virtiualolamdao‘tkazishniafzalko‘rishmoqda. Internetgamubtalobo‘lish 21 asrningbedavokasaligidir. Realhayotdanvirtualmakongao‘tayotganlarko‘payibborayotganitashvishlidir.
O‘zbekistondayoshlarbizningkelajagimiz. Agarmamlakatdayoshlarbilanbog‘liqmuammolarborekan, bumamlakatningkelajagiyo‘q. Kechagivabugungikunbilanemas, balkiertangikunuchunhamyashashkerak. Buninguchunkelajakavlodborasidaqayg‘urishkerak. Ulargabarchaimkoniyatlarniyaratibberishzarur.
O‘zbekistondahamyoshlarniishbilanta’minlashmasalasiengdolzarbvazifalardanbiribo‘libqolmoqda. Bugungikundayoshlaruchunyangiisho‘rinlariochish, ularninghalolmehnatqilib, daromadtopishimaqsadidako‘pishlarqilinmoqda.
Xalqaromehnattashkilotining“Yoshlaro‘rtasidaishsizlik – 2017”ma’ruzasidata’kidlanishicha, hozirgivaqtdadunyoda 15-24 yoshdagiyigit-qizlaro‘rtasidaishsizlikdarajasi 12,0 % nitashkilqiladi. 2017 yildakurraizaminimizdagi 70 mln.danko‘proqyigit-qizishtopaolmaydi. Anashuko‘rsatkich 2016 yilganisbatankamayganbo‘lsahambugungikundajahonbo‘yichajamiishsizlarning 35,0 % niyoshlartashkiletadi. Budunyobo‘yichaishsizlikningo‘rtachadarajasidandeyarliuchbaravarko‘pdir.
Shubilanbirgayoshlarmehnatbozoridaraqobatdoshbo‘lmaganliklarisabablijudakamishhaqigahamishlashgarozibo‘ladi. Xalqaromehnattashkilotidunyodagiyoshishchilarning 39,0% (160 mln.kishidanko‘prog‘i) kambag‘allikdarajasidakunigaatigi 3,1 AQShdollarihisobigakunkechirayotganliklariniqaydetdi.
ShuninguchunO‘zbekistondayoshlargaoiddavlatsiyosatidaushbumasalagaalohidae’tiborberiladi. Xususan, yoshlargaoiddavlatsiyosatiningasosiyyo‘nalishlaridaquyidagilarbelgilabqo‘yilgan:

• 
  yoshlarninghuquqlari, erkinliklarivaqonuniymanfaatlarinita’minlash;
  
• 
  yoshlarniishgajoylashtirishvaularningishbilanbandligiuchunshart-sharoitlaryaratish;
  
• 
  yoshlartadbirkorliginirivojlantirishuchunshart-sharoitlaryaratish.
  

Davlatyoshlaro‘rtamaxsus, kasb-hunaryokioliyta’limmuassasasinibitirganidankeyinularningishbilanbandliginita’minlashbo‘yichachora-tadbirlarko‘radi, yigit-qizlarningmehnatsohasidayoshgadoiro‘zigaxosliklarniinobatgaolganholdaulargaimtiyozlarberishvaishnita’limbilanqo‘shibolibborishuchunshart-sharoitlaryaratadi.
Yoshlartadbirkorliginidavlattomonidanqo‘llab-quvvatlashmaqsadidaulargatadbirkorlikfaoliyatigajalbetishmaqsadidaimtiyozlikreditlarberiladi. Ularnitadbirkorlikfaoliyatiasoslaribo‘yichao‘qitish, ta’limmuassasalarivaishberuvchilaro‘rtasidahamkorliknishartnomaasosidarivojlantirish, tegishliimtiyozlarvaafzalliklarbelgilashgayo‘naltirilganyoshlartadbirkorliginiqo‘llab-quvvatlashdasturlariishlabchiqiladivaamalgaoshiriladi.
Ishtopishdaqiynalayotganvamehnatbozoridatengsharoitlardaraqobatlashishgaqodirbo‘lmaganyoshfuqarolarniishgajoylashtirishgayordamqo‘shimchaisho‘rinlarivaixtisoslashtirilgankorxonalarnibarpoetish, o‘qitishbo‘yichamaxsusdasturlarnitashkiletish, shuningdekijtimoiyhimoyagamuhtojbo‘lganyoshlarniishgajoylashtirishuchunkorxonalar, muassasalar, tashkilotlardaishjoylariningengkammiqdorizaxirasiniyaratishyo‘libilanta’minlanadi.
Shuningdek, mahalliydavlathokimiyatiorganlariningzimmasigayoshlarningishbilanbandligivaularniishgajoylashtirishsiyosatiro‘yobgachiqarilishinita’minlaydi, mehnatbozorivayoshmutaxassislarniishgajoylashtirishamaliyotimonitoringinitashkiletishvazifasiyuklatilgan.
Mamlakatdagimehnatorganlariesa:

• 
  yoshlargaoiddavlatsiyosatisohasidagidavlatdasturlarini, hududiyvaboshqadasturlarniishlabchiqishhamdaamalgaoshirishdaishtiroketadi;
  
• 
  yoshlarningishbilanbandligidarajasinitizimliasosdatahlilqiladi, ularningo‘zigamoskeladiganishbilanbandliginita’minlashdaishtiroketadi;
  
• 
  yoshlarnikasbgao‘qitishvaqaytatayyorlashbo‘yichainnovatsiontizimnitashkiletadi;
  
• 
  yoshlargaoiddavlatsiyosatiniro‘yobgachiqarishdaishtiroketuvchiboshqaorganlarvamuassasalarbilanhamkorlikqiladi.
  

Fuqarolarningo‘zinio‘ziboshqarishorganlarihamtegishlihududdajoylashgankorxonalar, muassasalarvatashkilotlardayoshlarningishbilanbandliginita’minlashgako‘maklashadi.
Yoshlarningsamaraliishbilanbandliginita’minlashvaularorasidaishsizlikdarajasinikamaytirishmexanizmiijtimoiy-iqtisodiymexanizmlarningengasosiylaridanhisoblanadi. Uningsamaralifaoliyatolibborishiquyidagichora-tadbirlarnibajarishnitalabetadi:

• 
  hududiyyoshlarmehnatbozoridagio‘zigaxos, xususiymuammolarni yechishdamahalliyboshqaruvorganlarirolinikuchaytirish;
  
• 
  yoshlaro‘rtasidayuqoriishsizlikdarajasikuzatilganhududlardadavlatbyudjetihamdabyudjetdantashqariijtimoiyfondlarhisobidanhududdaijtimoiyiqtisodiydasturlarniamalgaoshirish;
  
• 
  monoiqtisodiytuzulmagaegaaholipunktlari, shaharvasanoatirivojlanganhududlardayoshlarningommaviyishsizliginingsalbiyasoratlarinibartarafetish;
  
• 
  yoshxodimlarniommaviyishdanbo‘shatilishlarinioldiniolish, yoshlaruchunmavjudisho‘rinlarinisaqlabqolishvayangilariniyaratish, yangiprogressivishlabchiqarishtuzilmalariuchunyoshkadrlarnitayyorlashvaqaytatayyorlashniistiqbollirejalashtirish;
  
• 
  iqtisodiyjihatdannochorkorxonalaryoshishchilariningmehnathuquqlarinita’minlash, ishjoyiniyo‘qotganyoshlarnisamaraliqo‘llab-quvvatlash;
  
• 
  malakaoshirishhamdaijtimoiyhimoyalashmaqsadidakeraklibo‘lganinfratuzilmagaegayirik “yoshlarqurilishlari”nitashkiletish.
  

Milliymehnatbozorivauningxududiybo‘g‘inlariningtarkibiyqismihisoblanganyoshlarmehnatbozorinishakllantirish - murakkab, ko‘pbosqichli, uzoqmuddatli, ammoob’ektivzarurbo‘lganjarayonhisoblanadi. Uningrivojlanishiyoshlaruchunham, ishberuvchilaruchunhamog‘riqlikechadi. Mazkurbozor, undaaylanuvchiresurslarningo‘zigaxosligibilanboshqabozorlardanfarqlanibturadi. Bunuqtainazardanumakro, mezovamikro-iqtisodiymuvozanatni, ijtimoiyvasiyosiybarqarorliknita’minlashdakattaahamiyatkasbetadi.
O‘zbekistondayoshlarmehnatbozorio‘zichkituzilmasiga, alomatlariga, qiziqishdoirasigavaishmaromigaega. Umehnatbozoriningboshqaunsurlaridanturli-tumanmunosabatlarbilano‘zarobog‘langanharxilsifatlitarkibiyqismlar (kichiktizimlar, tuzilmalar, ob’ektlar) tizimibilanfarqlanadi.
Ma’lumki, yoshlikharbirinsonhayotiningo‘zigaxosdavribo‘lganligiuchun, yoshlarmehnatbozoriningtarixiyyaxlitligihaqidaso‘zyuritishmumkin, chunki, dunyoaholisiningbarchaavlodlariyoshlikbosqichidano‘tgan. Bundantashqari, sinfiyjamiyatyuzagakelgandavrdanboshlab, mehnatbozoridamulkdorlar, ijtimoiylashishjarayoniniboshdankechirayotganvabo‘shishjoylarinito‘ldirishfazilatlariyoshlarningfazilatlarigamoskeluvchiishchikuchitalabetilganishjoylarigada’vogarbo‘laoladiganishchikuchitaklifqilingan.

“Uyushmaganyoshlar”nimehnatbozoridaraqobatbardoshkasb-hunarlargao‘qitishvaularniishgajoylashtirish'>Uyushmaganyoshlar”nimehnatbozoridaraqobatbardoshkasb-hunarlargao‘qitishvaularniishgajoylashtirish

O‘zbekistondayoshlarninghuquqvamanfaatlarinihimoyaqilish, ularningzamonaviyta’lim-tarbiyaolishi,kasb-hunaregallashivaishbilanbandliginita’minlashmasalasigaustuvorvazifasifatidae’tiborqaratilmoqda. Bu, o‘znavbatida, bugungigloballashuvdavridadiniyekstremizm, terrorizm, giyohvandlik, odamsavdosi, noqonuniymigratsiya, “ommaviymadaniyat” kabixavf-xatarlarko‘payib, ularningta’siriyoshlarhayotidajiddiymuammolarkeltiribchiqarayotganbirpalladamuhimahamiyatgaega. Shuboismamlakatdayoshlarmasalasigaalohidae’tiborqaratish, ularningqalbigaquloqsolish, dardinitinglash, muammolarini yechishuchunamaliyko‘makberish, ayniqsa, uyushmaganyoshlarbilanishlashbugungimuhimmasalalaridanbiridir.
“Uyushmaganyoshlar”deganda, odatdahechqaerdao‘qimaydiganvaishlamaydiganyigit-qizlartushuniladi. Yoshlarningmehnatbozoridaraqobatbardoshemasligiularningzarurko‘nikmalarga, ishtajribasigaegaemasligibilanizohlanadi.
Hozirgidavrdayoshlarningmehnatbozoridagimaqeigaquyidagiomillarta’sirko‘rsatmoqda:

• 
  o‘rtavaoliyta’limmuassasalaribitiruvchilariningo‘zixtisosliklaribo‘yichaishlabchiqarishdagianiqishjoylaridamehnatfaoliyatiniamalgaoshirishuchun yetarlichaamaliytajribagaegaemasliklari;
  
• 
  ta’limmuassasasidaolinganbilimvaorttirilganko‘nikmalarningishlabchiqarishningo‘zigaxosxususiyatlarigamuvofiqemasligi;
  
• 
  yoshmutaxassislarniishjoylaridagisharoitlar, mehnatgato‘lanadiganhaqningko‘pholatlardaqoniqtirmasligi;
  
• 
  mehnatfaoliyatlariistiqbollarininganiqemasligi;
  
• 
  amaldagimehnatqonunchiligidayoshlargaqatorimtiyozlarberilishiko‘zdatutilganligiuchunularningishberuvchilartomonidankamsitilishivaboshqalar.
  

Shuninguchunishsizlarningaksariyatko‘pchilikqisminikollejbitiruvchilaritashkiletmoqda. Masalan, 2016 yili 477 ming 743 nafaryoshyigit-qizkollejlarnibitiribchiqqanvaularning 438 ming 503 nafariyoki 91,8 %ishbilanta’minlanganito‘g‘risidama’lumotberilgan. Savoltug‘iladi: buraqamlarqanchalikto‘g‘ri? Agarbarchakollejbitiruvchilariishgajoylashayotganbo‘lsa, ishsizyoshlarqaerdanpaydobo‘lyapti?”.
Buningasosiysababi – ta’limmuassasalaribilanmilliyiqtisodiyottarmoqlario‘rtasidamustahkamamaliyaloqalaro‘rnatilmaganidaedi. Shuninguchunkasb-hunarkollejlarivaoliyo‘quvyurtlariba’zikasblarvaixtisosliklarbo‘yichamehnatbozoridagirealtalabdagigaqaragandasezilarlidarajadako‘p, boshqakasbvaixtisosliklaribo‘yichaesamehnatbozoritalabiniqondiraolmaydigandarajadakammutaxassislartayyorlamoqdalar.
Mehnatbozorivositasidata’limmuassasalaribilanishlabchiqarisho‘rtasidaqalinhamkorlikningyo‘lgaqo‘yilmasligiquyidagimuammolarnikeltiribchiqarishianiqlangan:
birinchidan, davlatningvauyxo‘jaliklariningmutaxassislartayyorlashuchunxarajatlarikasb-hunarkollejlaribitiruchilariishlabchiqarishdahaqto‘lanadiganishbilanta’minlangantaqdirdaginao‘zinioqlaydi. Yoshlarningegallaganixtisosliklaribo‘yichakorxonavatashkilotlardadoimiyishjoylarigaegabo‘lmasliklariinsonkapitaligainvestitsiyalarningbesamarbo‘lishigaolibkeladi;
ikkinchidan, ta’limmuassasalaridamutaxassislartayyorlashdarajasiningfan-texnikavainnovatsiontaraqqiyotisur’atlaridanorqadaqolayotganligi (ma’lumki, bilimlarhajmiharuchyildaikkibaravargako‘payayotganiholdata’limmuassasalaridagio‘quvdasturlarivarejalarigao‘zgartirishlarkiritishko‘pyillargacho‘zilibketadivaeskiradi);
uchinchidan, uyokibuturdagiixtisoslikkaishlabchiqarishehtiyojningo‘zvaqtidaqondiraolinmayotganligi (ta’limmuassasalaridata’limyo‘nalishlarivaturlario‘zgartirilishiningiqtisodiyotdagiyangilanishlarsur’atlaridanjiddiyorqadaqolayotganligi);
to‘rtinchidan, ta’limmuassasalaridatalabalargaberilayotganbilimlarvako‘nikmalarningishlabchiqarishamaliytakliflariganomuvofiqlikkaolibkelishivaboshqalar.
Umuman, amaliyotmehnatbozorivaishlabchiqarishbilanuzviyaloqadabo‘lmaganta’limtizimiiqtisodiyotuchuntomma’nodayuqorimalakalimutaxassislartayyorlashgaqodiremasliginiko‘rsatmoqda.
Jahonningrivojlangandavlatlaritajribasihammilliyiqtisodiyotuchunyuqorimalakalizamonaviykadrlartayyorlashdata’limmuassasalariningishlabchiqarishvamehnatbozoribilanuzviybog‘liqligihalqiluvchiahamiyatgaegaekanligidanyaqqoldalolatberadi. Xususan,, Iqtisodiyhamkorlikvarivojlanishtashkilotiekspertlaritomonidanamalgaoshirilganilmiytadqiqotlarta’limsohasidao‘qitishdavomiyliginibiryilgako‘paytirishmehnatresurslarinitakrorhosilqilishuchunharajatlaryalpiichkimahsulotni 3,0-6,0 % gaoshirishgaolibkelishiniko‘rsatgan.
Ya’nita’limniinnovatsiontalablarasosidamodernizatsiyaqilishasosidamehnatresurslarinikasbiytayyorlashuchuninvestitsiyalarnijalbqilish, innovatsioniqtisodiyotgaerishshorqalibarqaroriqtisodiyo‘sishnita’minlashmamlakatningraqobatbardoshliginikuchaytirishomiligaaylangan. Bizningtadqiqotlarimizta’limvao‘qitishmilliyraqobatbardoshlikustunliginita’minlashdahalqiluvchirolo‘ynashigabirorshubhaqoldirmadi, – debyozadimashhurolimM.Portero‘zining “Xalqaroraqobat” asarida. – Ilg‘orsegmentlarvayangitarmoqlardamurakkabroqraqobatustunligigaerishishyuqoriroqmalakagavaqobiliyatgaegabo‘lganinsonresurslarinitalabqiladi. Mamlakatiqtisodiyotidarajasinioshirishgaintilishbo‘lsa, insonresurslariningsifatimuttasiloshiribborilishikerak.
Bu, engavvalo, ishberuvchilarningehtiyojlaridankelibchiqqanholdata’limstandartlarini, shuningdekbo‘lajakmutaxassislarningmalakasigatalablarnitayyorlashningshakllantirishvatakomillashtirishimkoniniyaratadi.
Avvalmavjudbo‘lgantizimdagita’limmuassasalariningbitiruvchilarinidavlattomonidantaqsimlanishisharoitlaridata’limmuassasalaribilankorxonalaro‘rtasidagio‘zaromunosabatlarasosanishkuchinihosilqilishvaundanfoydalanishmasalalariniqamrabolardi. Bozoriqtisodiyotishakllanishivarivojlantirilishibilan “ta’limmuassasasi –korxona” o‘zaromunosabatlaridaiqtisodiyxususiyatlargaegata’sirchanmexanizmlar, xususanmarketingkengroqqo‘llaniladiganbo‘ldi.
Aniqlanganma’lumotlargako‘ra, mamlakatimizdagiyoshlarning 650 mingnafari “uyushmagan”larhisoblanadi. Ularning 98 foizihechqaerdaishlamaydi. BundayxolatnihisobgaolinganholdaO‘zbekistonda 11 yillikmajburiyo‘rtata’limtizimigao‘tishmunosabatibilanbo‘shaydigankollejustaxonalarinegizidayoshlarni, ayniqsa, uyushmaganyoshlarni 6 oygachabo‘lganmuddatdabepulo‘qitishvakasbgaqaytao‘qitishmarkazlaritashkiletildi.
Uyushmaganyoshlarnitadbirkorlikkaqiziqishlarinioshirishmaqsadidaulartashkiliyravishdaishlabchiqarishkorxonalari, tadbirkorliksub’ektlaribilantanishtirilmoqda. Shubilanbirgatadbirkorlikvafermerlikkaqiziqishi, layoqatiboruyushmaganyoshlaraniqlanib, ularusta-shogirdan’anasiasosidatadbirkorliksub’ektlarigabiriktirilmoqda. O‘zbiznesiniboshlayotganyoshtadbirkorlargaimtiyozlinarxlardayuridik, texnikvaboshqamaslahatyordamlariniko‘rsatishyo‘lgaqo‘yilgan.
Uyushmaganyoshlarniqishloqxo‘jaligibilanshug‘ullanishgajalbqilishdaYoshfermerlarkengashimuhimtashkilotchilikishlariniimalgaoshirmoqda. Hozirgipaytdamamlakatda 4800 nafaryoshfermer 300 minggektarmaydondaqishloqxo‘jaligimahsulotlari yetishtirishgamunosibhissasiniqo‘shmoqda. Ulardan 1158 yoshfermerkengprofillifermerxo‘jaliklarigarahbarlikqiladi.
O‘zbekistonRespublikasinirivojlantirishning 2017-2021 yillargamo‘ljallanganbeshtaustuvoryo‘nalishibo‘yichaHarakatlarstrategiyasidahamaholiniishbilanbandetishdoirasidauyushmaganyoshlarniishbilanta’minlashmasalasigaalohidae’tiborqaratilgan.
O‘zbekistonRespublikasiPrezidentining 2017 yil 24 maydagi “Bandliksohasidadavlatsiyosatiniyanadatakomillashtirishvamehnatorganlarifaoliyatisamaradorliginitubdanoshirishchora-tadbirlarito‘g‘risida”gifarmoniijrosi, hududlarmehnatbozoridagiishgajoylashishgamuhtojfuqarolar, ayniqsa, uyushmaganyoshlarvaimkoniyaticheklanganshaxslarniiqtisodiyothamdamehnatbozoriningrealtalablaridankelibchiqqanholdakasb-hunargatayyorlash, qaytatayyorlashvamalakasinioshirishorqaliularniishbilanbandligigaerishishmumkin.
Bu yerda ishsizlar statistikasi berilgan (ming kishi)
2021 dastlabki ma'lumotlar, 2000-2006 yillar Mehnat organlarida ro'yxatga olingan, ishsiz deb e'tirof etilganlar, 2007 yildan boshlab ishga joylashtirishga muhtoj mehnat bilan band bo'lmagan aholi