Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti n. M. Rasulov, A. R. Ismailov monopoliyaga

2.3. Mulk huquqining vujudga kelish asoslari. Xususiy mulk huquqi. 
Mustaqillikka erishgan O‗zbekiston xalq turmush farovonligini, iqtisodiy 
faoliyat tadbirkorlik erkinliklarini, eng muhimi, mulkdor bo‗lish imkoniyatlarini 
ta‘minlaydigan ijtimoiy yo‗naltirilgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan insonparvar 
demokratik huquqiy davlatni va fuqarolik jamiyatini barpo etish maqsadida tub 
islohotlarni amalga oshirmoqda.
Mamlakatimizda tom ma‘nodagi raqobat muhitini shakllantirish haqida 
bormoqda. Ma‘lumki, bunday muhit ishlab chiqarishni texnik va texnologik 
yangilash va modernizatsiya qilish, jahon bozorlariga chiqish yo‗lida hal qiluvchi 
omil bo‗lib xizmat qiladi. Bugun shuni tan olishimiz kerakki, bu yo‗nalishda amalga 
oshirilayotgan dasturiy chora-tadbirlar zamonaviy talablarga hali-beri to‗liq javob 
bermaydi. Biz hanuzgacha eskicha fikrlash qolipidan chiqa olmayapmiz, o‗z umrini 
o‗tab bo‗lgan, eski va yaroqsiz planli-taqsimot tizimi qoldiqlari, afsuski, butunlay 
barham topgani yo‗q. Keskin raqobat sharoitida soliq imtiyozlari va proteksionistik 
choralar hisobidan yashash mumkin, degan noto‗g‗ri qarash miyamizga chuqur 
o‗rnashib qolgan.
Iqtisodiy plyuralizm tushunchasi mulk shakllari va xo‗jalik yuritish 
usullarining xilma-xil bo‗lishida o‗z ifodasini topadi. SHu boisdan ham ijtimoiy 
yo‗naltirilgan bozor iqtisodiyoti o‗z mohiyatiga ko‗ra ko‗p ukladli iqtisodiyot bo‗lib, 

---

31
unda turli mulk shakllari va xo‗jalik ukladlarining teng huquqligi, muvozanatda 
bo‗lishi hamda iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligi ta‘minlanadi. 
qarorlari mavjud. O‗zbekistonda jamiyat iqtisodiy hayotini erkinlashtirishning 
maqsadi va bosqichlari.
O‗zbekistonda shakllanayotgan xususiy mulk ikki turdan iborat bo‗ladi: 
birinchisi, yakka tartibda faoliyat yurituvchi tadbirkorlarning, dehqon va 
fermerlarning xususiy mulki, ikkinchisi, ularning shirkat xo‗jaliklaridagi paylari, 
aksiyadorlik jamiyatlaridagi aksiyalari, uyushmalardagi ulushlaridan iborat 
korporativ xususiy mulk. Yakka va korporativ (ulushli) xususiy mulk egalari mulkdor 
hisoblanib, ularning mulkka bo‗lgan huquqlari, dahlsizligi davlat tomonidan 
himoyalandi. O‗zbekiston Respublikasining «Fuqarolik kodeksida» «mulk huquqi 
shaxsning o‗ziga qarashli mol-mulkka o‗z xohishi bilan va o‗z manfaatlarini ko‗zlab 
egalik qilishi, undan foydalanish va uni tasarruf etish, shuningdek o‗zining mulk 
huquqini, kim tomonidan bo‗lmasin, har qanday buzishni bartaraf etishni talab qilishi 
huquqidan iboratdir.
Mulk huquqi muddatsizdir». O‗zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida 
esa mulkdor huquqining daxlsizligi bilan birga, uning mas‘uliyati ham belgilab 
berilgan. Xususan, unda «mulkdor mulkiga o‗z xohishiga egalik qiladi, undan 
foydalanadi va uni tasarruf etadi. Mulkdan foydalanish ekologik muhitga zarar 
etkazmasligi fuqarolar, yuridik shaxslar va davlatning huquqlarini hamda qonun bilan 
qo‗riqlanadigan manfaatlarini buzmasligi shart», deb ta‘kidlangan. Xususiy mulk 
miqyoslarining kengayib borishiga olib keladi. Tadbirkorlik erkinligi ayrim shaxslar 
va ularning uyushmalari, guruhlarining foyda, daromad olish maqsadida ma‘lum 
sohada xo‗jalik, iqtisodiy faoliyat yuritish erkinligini bildiradi.
Bu shuningdek, u yoki bu tarmoqqa tadbirkorlarning o‗z xohishlariga ko‗ra 
kirishini va undan chiqishini ham anglatadi.Tovarning nuqsonlari bo‗yicha 
iste‘molchining talablari u kassa yoki tovar chekini kafolat muddati belgilangan 
tovarlar bo‗yicha esa tegishlicha rasmiylashtirilgan texnik pasport yoki uning o‗rnini 

---

32
bosuvchi boshqa hujjatni taqdim etgan taqdirda ko‗riladi. Bunday tovarlar boshqa 
nuqsonsiz tovarlarga almashtirilib beriladi yoki zararning o‗rni pul bilan qoplanadi.